ترجمه رساله مباركه
«الحجة البالغة»
از تصنيفات:
عالم ربّاني و حكيم صمداني
مرحوم حاج سيد محمّدكاظم حسيني رشتي
اعلي الله مقامه الشريف
بسمه تعالي
از كتاب حاضر دو ترجمه به دست آمده كه متأسفانه نام هيچكدام از مترجمان معلوم نيست.
اولي طبق متن مقدمه در زمان حيات مصنف بزرگوار اعلي الله مقامه انجام شده كه تا صفحه ۱۲۹ اين چاپ را شامل است و دومين ترجمه در سال ۱۲۸۹ پايان پذيرفته كه مترجم در آخر كتاب تاريخ مذكور را رقم نموده است. نسخههاي خطي هردو ترجمه موجود است.
نكته لازم به ذكر، تصرفاتي است كه به جهت ويراستاري در نسخه چاپي حاضر اعمال شده است زيرا مترجمان سعي نموده بودند كه ترجمه تحتاللفظ انجام شود. بديهي است نثر ۱۵۰ سال پيش مقبول اجتماع كنوني نيست، بدين جهت بعضي تصرفات از قبيل علامتگذاريها و تغيير عبارات جزئي كه مخلّ به ترجمههاي مذكور نيست انجام شده است.
ولي به طور كلي صحت ترجمهها تضمين نميگردد و صرفاً به جهت استفاده فارسيزبانان به انتشار اين كتاب مبارك اقدام گرديد.
ناشــر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱ *»
بسم اللّه الرحمن الرحيم
حمد بيحد و ثناي بيعدّ مر واجبالوجودي را سزد كه الواح قلوب نوع بشر را كه مظهر غرائب صنع قضا و قدر است به صيقل معارف و حكم جلا داده، عكس پذير صفات و چهرهگشاي نعوت جلال و جمال خويش گردانيده و چشمههاي حقايق از لسان معجز بيان انبياء و اصفياء بر قلوب صافيه و مزارع صدور زاكيه ارباب فطنت و ذكا جاري نموده، الوان رياحين محبت و انواع گلهاي معرفت رويانيده و صلوات و سلام نامحدود از خداوند معبود نثار بارگاه زبده وجود و صاحب مقام محمود علت خلق و ايجاد و مخاطب به خطاب انت المريد و انت المراد سيدالمرسلين و رحمة للعالمين محمد بن عبداللّه خاتم النبيين و اولاد طاهرينش باد كه تولاي مقرّين فضائلشان مصباح قلوب محبان شده و تبراي منكرين فضائلشان مشكوة صدور مؤمنان و مواليان گرديده فصلوات اللّه عليهم اجمعين و لعنة اللّه علي اعدائهم و منكري فضائلهم و مبغضي شيعتهم ابدالابدين و دهرالداهرين.
اما بعد بر اهل بصيرت و طالبان معرفت مخفي نماند كه در هنگاميكه رياض علوم و معارف رباني از وزيدن بادهاي سموم جهل و ناداني رو به خشكي نهاده بر شاخسار شريعت و گلزار طريقت و حقيقت طراوت و نضارتي باقي نمانده بود لاجرم جناب حق سبحانه و تعالي به مضمون المتر كيف يحيي اللّه الارض بعد موتها براي اتمام حجت و اكمال
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲ *»
نعمت بر كافه مكلفين منت گذاشته به ظاهر گردانيدن نور عالم آرا و بيت الشرف علم و معرفت و كرسي معارف اهل بيت عصمت و طهارت: ، قطب فلك ولايت، مركز دايره هدايت، صاحب مكاشفات حقيقت، محقق قوانين مذهب و ملت، غرّه جبهه سعادت، طرّه ناصيه سيادت، خلاصه اولاد رسول، نقاوه احفاد بتول، وارث مواريث مصطفويه، مخبر احاديث نبويه، كاشف مشكلات عقليه، فاتح معضلات نقليه، منبع علوم روحانيه، مجمع فيوضات سبحانيه، مخزن لطايف قدسيه، معدن معارف الهيه، زبده افاضل عصر، مالك ازمّه نظم و نثر، مكمل علوم اولين و آخرين، متمم مقاصد متقدمين و متأخرين، مالك ممالك تحقيق، سالك مسالك تدقيق، مفتاح كنوز معارف رباني، كشّاف رموز معالم سبحاني، كاشف اسرار ملك و ملكوت، ناظر انوار قدس و جبروت، مركز دايره توكل و تمكين، محيط نقطه صدق و يقين، محرم اسرار فلكيه، مهبط انوار ملكيه، مفتاح مفاتيح غيب، فاتح خزائن لاريب، مخزن اسرار اصناف جواهر حكم، محرم سراير حدوث و قدم، ناصر عباد، عامر بلاد، رافع اعلام ملت بيضاء، ناصر رايات شريعت غرّاء، نتيجه اتقياء عظام، بقيه اولياء كرام، مروج ايمان و دين، شيعه خالص اميرالمؤمنين
| آن نور مشخص كه به ادناس طبيعي | آلوده نگشته است دمي دامن پاكش |
متعلم به تعليم فوجدا عبداً من عبادنا اتيناه رحمةً من عندنا و علّمناه من لدنّا علما، متمكن بتمكين انّا مكّنّا له في الارض و اتيناه من كل شيء
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳ *»
سببا فاتبع سببا، مفهوم تأويل و اذ قيل لهم اسكنوا هذه القرية و كلوا منه حيث شئتم و قولوا حطّة و ادخلوا الباب سجّداً نغفر لكم خطاياكم و سنزيد المحسنين و مصداق تنزيل و جعلنا بينهم و بين القري التي باركنا فيها قري ظاهرة و قدّرنا فيها السير سيروا فيها ليالي و اياماً امنين، مؤيد بتأييد الذين يقولون ربّنا اللّه ثم استقاموا و مسدد بتسديد ياايها الذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا، سالك مسالك فاصبر و ما صبرك الا باللّه، كابد مكابد و مكروا مكراً كبّارا، منصوص بتنصيص فارضوا به حكماً فاني قد جعلته عليكم حاكما، مؤسس تاسيس انما الناصب من نصب العداوة لشيعتنا، الركن الرابع من اركان لااله الا اللّه و الشرط الواجب للتمسك باولياء اللّه، المستوطن في قباب سبحات السبحاني و المستهلك في لمعات انوار الرباني، ركن التوحيد و شرط التمجيد، المؤمن الممتحن و البدل المؤتمن، كهف الثقلين و امان الخافقين، عين الانسان و انسان العين
| بشرح وصفش اگر طي كنم تمامي عمر | به قدر ذره ز وصفش نميرسد بتمامي |
اعني جناب زبدة الاكارم و قدوة الاعاظم اصل المعالي و المفاخم سيدنا و مولينا السيد كاظم اطال اللّه بقاه و امدّ ظلاله علي رءوس براياه و جعل روحي و جسمي و جميع ما ملكني فداء لمن والاه.
| بسيط ارض به او تا ابد مزين باد | كه او خلاصه تركيب چهار اركان است |
چنانچه جناب ايزد تعالي از ظاهر گردانيدن نور عالم آراي آن نيّر شاهراه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴ *»
هدايت و آن برافرازنده لواي نصفت روح تازه در رياض علوم و معارف دميده زنگ و غبار جهل را از قلوب اهل بصيرت زدوده و از سيوف قاطعه ادله واضحهاش اوهام باطله و آراي فاسده اهل طغيان و ضلالت را قلع و قمع نموده و از شهب ثاقبه براهين ساطعهاش شكوك و شبهات ملهمه از ابالسه و شياطين و اصول ظنون و قياسات اهل خرص و تخمين را بارسال يرسل عليكما شواظ من نار و نحاس فلا تنتصران محترق ساخته و از انتشار كتب و رسائل و اجوبه مسائل عربيه و فارسيهاش بسط آلاء بيمنتها نموده منكرين و مكذبين را بعتاب فبأي آلاء ربكما تكذّبان معاتب نموده. پس از جهت وجوب اقرار به نعمت پروردگار اين حقير عرض لابشيء من آلائك ربّ اكذّب را به لسان مقالي و حالي به ذروه عرض كرام الكاتبين رسانيده خود را ذرهوار در شعاع آفتاب مثال بعضي از كلمات آن مظهر جلال و جمال در آورده رساله مسمّي به حجة البالغة را كه آن بزرگوار به جهت مطابق بودن جواب با سؤال و محتوي بودن بر كل كمال به لسان عربي كه لسان اهل بهشت است تصنيف فرمودهاند و به اين سبب عوام عجم از استشمام روايح روح افزايش مأيوس و اغلبشان دست بر دست افسوس لهذا اين حقير بعضي از معاني مكنونه كه در طي اين كلمات تامات مندرج و مرتسم است به زبان فارسي ترجمه مينمايم تا عمل به مضمون آيه شريفه و اما بنعمة ربّك فحدّث نموده باشم و از زمره معاتبين محسوب نگردم و بعد از اتمام بنظراقدس رسانيده بهاستدعاو التماس اينكهاز عين عنايت ديدهعيبپوش درپوشند و به وسيله اصلاح ترجمه به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵ *»
تتميم و تكميل نقصان ذاتي مترجم دركوشند. خداوندگارا!
| نظري كن به عنايت كه در اتمام امور | نظر تو است قويتر سببي از اسباب |
هو الموفق للصواب منه المبدأ و اليه الاياب.
٭ ٭ ٭ ٭ ٭
٭ ٭ ٭ ٭
٭ ٭ ٭
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶ *»
بسم اللّه الرحمن الرحيم
الحمد لله الذي اوضح السبيل باقامة البرهان و الدليل و ابطل حجج اهل الضلال و التضليل ببينة واضحة عظيمة منه و هو الرسول السيد الجليل و المولي النبيل و آله و خلفائه الذين بهم صان الوجودين عن التغيير و التبديل.
اما بعـد؛ چنين گويد اين بنده جاني و اسير فاني مقيد به وثايق آمال و اماني كاظم بن قاسم الحسيني الرشتي كه سيد سند و برادر معتمد سيد محمدبن سيد حسن الحسيني كتابتي نوشت بسوي من به طريق سالكان مسالك طريقت كه محصل و منطوقش مستفسر بود از رد بر يهود و نصاري و اثبات نبوت محمد بن عبداللّه۹وسلم و اثبات ولايت و خلافت اميرالمؤمنين۷ و اثبات خلافت باقي اوصياء و سادات الاولياء عليهم السلام ما دامت الارض و السماء و ثابت نمودن حق و ابطال نمودن باطل از آن چيزهايي كه فرقه محقه در آنها خلاف كردهاند و آن چيزها به ائمه: نسبت داده ميشود و كتابتش در هنگامي به من رسيد كه تبلبل بال و اختلاف احوال و عروض اعراض مانعه از استقامت حال و ابتلا به مكابده احوال و شدايد و مقاسات اهل مكايد تماماً اجتماع نموده بود پس در اين حالت بوسيله كدام عبارت بسط مقال در اين مقام صعب توانم داد لاجرم
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷ *»
بعضي از كلمات سائل را بلفظه ذكر مينمايم و متعرض شرح غير از محل سؤال نميگردم و اللّه المستعان علي كل حال.
سـؤال: يا مولانا مسئلت مينمايم از خداوند جليل كه قرار دهد شما را هدايت كننده بسوي سبيل و بنمايد بر ما حق را حق تا متابعت نماييم و باطل را باطل تا اجتناب نماييم.
جـواب: ميگويم به تحقيق كه بر خداوند سبحانه واجب است كه دائماً در بين خلق يك عَلَمي براي هدايت و رشاد و دليل آشكار واضحي در بين عباد قرار دهد به علت اينكه او سبحانه و تعالي نازل گردانيد خلق را از عالم ارواح بسوي عالم اجساد و از عالم سعه بسوي عالم ضيق و از عالم علم بسوي عالم جهل و نازل گردانيد ايشان را بسوي اين دار مظلمه مكدره كثيفه تا بنمايد به ايشان قدرت خود را و بيان كند از براي ايشان حكمت خود را و بشناساند به ايشان ضعف و نقصان ايشان را تا اقرار كنند به پروردگاري او پس مقرر فرمود از براي ايشان راهنمايان دلالت كننده و علماء حفظ كننده و حفظ كنندگان عصمت دارنده تا بيان كند از براي ايشان آن چيزي را كه نميدانند و بازدارد ايشان را هرگاه تعدي نمايند و ظاهر كند از براي ايشان حق را در وقتيكه اختيار كوري نمايند و نگذاشت ايشان را در وادي حيرت سرگردان و نه در جهل فروروندگان بلكه فرستاد از جهت ايشان علماي به خاطرآورنده و امر فرمود ايشان را كه فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون يعني بپرسيد از آنها كه به خاطر دارند اگر ميباشيد شما از نادانان و نيز فرمود فلا و ربك لايؤمنون حتي يحكّموك
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸ *»
فيما شجر بينهم ثم لايجدوا في انفسهم حرجاً مما قضيت و يسلّموا تسليما چنانكه معصوم در تفسير اين آيه فرمود كه يعني قسم به پروردگار تو يا علي كه نيست ايماني از براي احدي تا حَكَم قرار بدهد تو را در هر چيزي كه نزاع واقع شود در ميان ايشان و بعد از آن نيابند در نفسهاي خود هيچ تنگي از آن چيزي كه حكم كردي تو در ميان ايشان و تسليم و انقياد نمايند از براي تو ياعلي حق تسليم كردن.
پس لازال رسولان پروردگار پي در پي و متعدد ميآمدند و هدايت مينمودند خلق را بسوي خدا و دلالت مينمودند بسوي سبيل او تا تمام بوده باشد حجت او و كامل بوده باشد نعمت او تا اينكه نگويد احدي لولا ارسلت الينا رسولاً فنتبع اياتك من قبل ان نذلّ و نخزي يعني چرا نفرستادي بسوي ما رسولي تا متابعت تو نماييم پيش از آنكه خوار و ذليل شويم تا اينكه منتهي شد نبوت به محمد صاحب نور ابهر و جبين ازهر و حامل اسم اكبر صلي اللّه عليه و آله سادات البشر پس برخاست در بين خلق راهنما و هدايت كننده و به مؤمنين مهربان و عطوفت دارنده بود و چون منتهي شد ايام آن حضرت و ظاهر نشد به كمال ظهور احكام آن حضرت، برپا داشت نفس خود اميرالمؤمنين۷ را در مقام خود و هميشه خلفاء و اوصياء او در ميان خلق به جهت هدايت و دلالت كردن ايشان بودند تا آنكه دست جور و تعدي گشوده شد و مقنعه ظلم دريده شد و غي و ضلالت در اتباع خود ندا درداد، پس همه او را لبّيك گفتند در هر مقام و رو برگردانيدند از آن اوصياء اعلام عليهم من اللّه آلاف التحية و السلام، تا
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹ *»
كه كشته شد از ايشان سلام اللّه عليهم آنها كه كشته شدند، و اسير شد آنها كه اسير شدند، تا آنكه اقتضا نمود مصلحت از براي آخر آن بزرگواران غيبت را، پس غايب شد آن بزرگوار عجل اللّه فرجه از چشم آن مردماني كه وسوسه ميكند در سينههاي ايشان شيطان ـ كه غايب كننده نور حق است ـ و با همه اينها مقتضي نشد حكمت خداوندي كه واگذارد خلق را در ظلمت و گمراهي سختي كه ممكن نشود ايشان را راه جستن بسوي سبيل، و نگنجد ايشان را مشاهده حق، اگر قصد نمايند به دليل، پس به جهت كامل بودن نعمت و تمام بودن حجت بر خلق، مقرر فرمود از براي غايب منتظر و نور مستتر، نائبها و بابهاي چندي كه ايشانند آن علماي راهنما، و امناي هدايت فرمايي كه اركانند از براي دين مبين، و قوائمند از براي شرع متين، و قرارداد آن علما را خزانه و ظروف از براي آن اسرار و علومي كه محتاجند بسوي آنها رعيت آن بزرگوار صلوات اللّه عليه، و آن علما آن قريههاي متعاقبه متصله هستند كه قرار داده شدهاند براي قطع مسافت بسوي قريههاي مباركه كه خداوند خبر داده و فرموده: و جعلنا بينهم و بين القري التي باركنا فيها يعني قرار داديم در بين خلق و بين آن قريههايي كه بركت داديم در آنها، كه مراد ائمه هدايند: قري ظاهرة قريههاي متعاقبه كه ايشان آن علماي اعلام كرام آنچناني هستند كه متأدبند به آداب ائمه خود و راهروان طريقه ايشانند كه به ايشان روآور و هجومآور شده است علوم بر حقيقت ايمان و آسان شده است بر اين علما از احاديث ائمه: آن چيزهايي كه صعب و مشكل شده است بر غير ايشان و مأنوس
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰ *»
شدهاند به آن معارفي كه وحشت نمودند از آن معارف تكذيب كنندگان و انكار كردند آنها را از حد بدرروندگان و همين جماعتند پيروي كننده امام و حفظ كننده دين و برپا دارنده شرع و هدايت نماينده خلق و واجبست بر خلق پيروي و متابعت ايشان و دوري نمودن از مخالفت ايشان به علت اينكه اين جماعتند آن عدولي كه برطرف ميكنند از اين دين تغيير و تبديل غلوكنندگان و تصرفات اهل باطل را.
و به تحقيق كه خداوند وصف فرموده است در شأن آن كساني كه مخالفت اين بزرگواران مينمايند و رو از ايشان بر ميگردانند در آنجا كه ميفرمايد كه فقالوا ربنا باعد بين اسفارنا يعني گفتند خداوندا دور كن بين سفرهاي ما را يعني احتياجي نيست ما را بسوي آن علماي اعلام بلكه ميتوانيم رسيد به ائمه هدي: بدون اقتداكردن و تعليمگرفتن از ايشان پس خداوند عالم خبر داده از بد حالي آنهايي كه اين سخن را گفتند و قبح عاقبت و خسران مآلي آنها كه رو برگردانيدند به ظلمكردن ايشان بر نفسهاي خود، و به سر درآمدن ايشان از جاده هدايتي كه قرار داده شده بود براي ايشان، در آنجا كه فرمود فظلموا انفسهم فجعلناهم احاديث و مزّقناهم كل ممزّق يعني ظلم كردند ايشان بر نفسهاي خود پس ما قرار داديم ايشان را حكايتها و داستانها و پراكنده كرديم ايشان را پراكندگي سخت به مختلف شدن رأيها و خواهشهاي ايشان و راهنيافتن ايشان بسوي حق يكتا و تنگ قرار دادن سينههاي ايشان.
و لكن در اين زمان به هم رسيدند ادعا كنندگاني چند كه همه ادعا
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱ *»
ميكنند و ميگويند ماييم آن عالمي كه نصب شده است از براي هدايت از جانب شاه ولايت بامختلف بودن رأيها و متباينبودن هواهاي ايشان چنانكه شاعر گفته:
| و كل يدعي وصلاً بليلي | و ليلي لا تقرّ لهم بذاكا | |
| اذا انبجست دموع من خدود | تبين من بكي ممن تباكي |
يعني هركس ادعا ميكند رسيدن به وصال ليلي را و ليلي اقرار نميكند از براي ايشان كه به وصالش رسيده باشند و در وقتي كه جاري شود اشك بر صورت، معلوم ميشود كه گريه كننده كيست، و شبيه به گريه كننده كدام است.
و از آنجا كه لابدّ است از ظاهر بودن حق و هويدا و آشكار بودن طريق او و واجب است كه بوده باشد از براي حامل حق و ناطق به صدق و نائب امام و حاكم در بين خلق از جانب ائمه: علامات و دلالاتي كه به آنها شناخته شود محق از مبطل و موافق از منافق و دوست از دشمن تا اينكه هلاك شود هلاك شونده از بينه، و حيات يابد حيات يابنده از بينه، و آن علامات و دلالات بر دو قسم است قسمي مجمل و قسمي مفصل اما بيان قسم مجمل را مقدم ميداريم و بيان قسم مفصل را مؤخر ميداريم تا اينكه بدو و ختم اين رساله بر مثال وضعش باشد و اين رساله موضوعست براي شناسانيدن راهنماي راههاي بسوي حق و دلالتكننده بر حق و شناسانيدن شجره طيبه آنچناني كه اصلها ثابت و فرعها في السماء تؤتي اكلها كل حين باذن ربها.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲ *»
پس ميگويم كه آن علامات همان چيزهايي است كه اشاره فرموده است بسوي او مولاي ما حضرت امام جعفر صادق۷ در آن حديثي كه مشهور است به مقبوله عمربن حنظله و عبرت به عموم لفظ است نه به خصوص محل چنانچه فقها گفتهاند در اين حديث شريف در مقام شهرت، آن حضرت فرمودند كه: انظروا الي رجل منكم روي حديثنا و نظر في حلالنا و حرامنا و عرف احكامنا فارضوا به حكماً فاني قد جعلته عليكم حاكماً و اذا حكم بحكمنا فلم يقبل منه فكأنما بحكم اللّه استخفّ و علينا ردّ و الرادّ علينا الرادّ علي اللّه و هو علي حدّ الشرك باللّه يعني نظر كنيد بسوي مردي از خودتان كه روايت نمايد حديث ما را و نظر كند در حلال و حرام ما و بشناسد جميع احكام ما را، پس راضي شويد به او به حكومت. بدرستي و تحقيق كه قرار دادم من او را حاكم بر شما، و هرگاه حكم كند به حكم ما و قبول نشود از او پس چنانست كه به حكم خدا استخفاف نموده و رد بر ما كرده، و رد بر ما رد بر خدا است و اين رد به منزله شرك به خدا است پس مقرر فرموده است امام۷ از براي اين حاكمي كه خداوند عالم از براي خلق قرار داده است و رد بر او را رد بر خود فرموده، سه شرط:
شرط اول اين است كه اين حاكم و نائب روايت كننده باشد احاديث ائمه:را، و منقطع باشد از جميع ماسواي ايشان، و مأنوس باشد به احاديث ايشان، و قلبش مايل باشد بسوي ايشان تا آنكه حاصل شود براي او از نظر كردن در روايات ائمه: و ممارست در احاديث ايشان:
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳ *»
عقل شرعي الهي، و انس بگيرد قوي و مشاعرش به كلمات و روايات ايشان، از اين جهت كه حاصل شود براي او به سبب مداومت نمودن بر احاديث ايشان طبيعت شرعيه الهيه، بدرستي كه طبيعت اخذ ميكند به مجرد ممارست و مجاورت چنانكه شاعر گفته:
| عاشر اخا ثقة تحظي بصحبته | فالطبع مكتسب من كل مصحوب | |
| كالريح اخذة مما تمرّ به | نتناً من النتن او طيباً من الطيب |
يعني معاشرت نما با برادر ثقه و اميني كه محظوظ و منتفع شوي از صحبت او، بدرستي كه طبيعت كسبكننده است از هر مصاحب و رفيقي، مثل باد كه اخذ بو ميكند از هرچه بر او ميگذرد، بوي خوش اخذ مينمايد از خوشبو و بوي بد اخذ ميكند از بدبو. پس هرگاه شخص مشغول شود به روايت كردن احاديث ايشان سلام اللّه عليهم و نظر كردن در روايات و شناختن مراتب و مقامات ايشان طبيعتش خوشبو ميشود، و فطرتش نيكو ميگردد، و ميل به استقامت مينمايد، و كجي و اعوجاج از او برطرف ميشود، به سبب اعتداليافتن مزاجش، پس قبول ميكند هرچه موافقت كند ائمّه را: و انكار ميكند هرچه مخالفت كند ايشان را، و اهليت تام بهم ميرساند از براي قبول كردن فيوضاتي كه نازل ميشود بر او از ائمه سلام اللّه عليهم از جانب خداوند سبحانه و اين شرط، شرط اعظم است و از براي همين است كه فرمودند تعليم كودكان خود نماييد احاديث ما را پيش از پيشدستي نمودن مرجئه بسوي ايشان.
و شرط دويم نظر كردن در حلال و حرام ايشان است و حلال آن
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴ *»
چيزي است كه امر الهي تعلق به او گرفته باشد، خواه آن امر واجب باشد يا غيرواجب، و امر غيرواجب شامل ميشود آن مباحاتي را كه عبارتند از آن چيزهايي كه شارع۷ رخصت داده است در اتيان آنها، و حرام هر چيزي است كه نهي الهي بر او تعلق گرفته باشد، خواه آن نهي تحريمي باشد مثل محرمات يا تنزيهي باشد مثل مكروهات، و اين امر و نهي مخصوص بعبادات و معاملات و عقود و ايقاعات و حدود و احكام مكلفين نيست بلكه بر جميع مخلوقات، در جميع احوال و علوم از ائمه: بر ايشان امر و نهي ميباشد پس باين امر و نهي بهم ميرسد حلال و حرام در هر چيز. پس آن شخص الهي كه تحصيل فطرت شرعيه الهيه نموده، واجب است بر او كه نظر نكند و متوجه نشود مگر بسوي حلال و حرام ايشان و جميع چيزها چه از وجوديات چه از شرعيات، از حلال و حرام ايشان خارج نيستند از جهت اينكه اشياء در وقتيكه عرض ولايت بر ايشان شد يا قبول ولايت كردند يا انكار ولايت نمودند، يا موافقت محبت ايشان كردند يا مخالفت محبت ايشان نمودند. علي اي حال هر موافقي متعلق امر و حلال ايشان است و هر مخالفي متعلق نهي و حرام ايشان است. پس بنابراين مخلوقات كونيه جميعاً يا حلال ايشان است يا حرام ايشان،پس واجب است بر عالم قائم مقام امام اقتصار كردن نظر در حلال و حرام ايشان، و التفات ننمودن بسوي آن چيزهايي كه نسبت داده نميشود بسوي ائمه: ، بلكه نسبت داده ميشود بسوي غير ايشان، از جهات انيّت و دواعي نفسانيه كه عبارتند از علوم رسميه كه نسبت داده نميشود بسوي
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵ *»
نبيي و وليي، بلكه شريك است در بحث كردن از آنها و اشتغال در آنها هر كافر ملحد رديّي. پس در آن علمي كه همهكس شريكست اهل خصوص به آن اكتفا نمينمايند و از آن جايي كه نه هر كس نظر كرد ميتواند رسيد و نه هر كس كه رسيد ميتواند كه فهميد، شرط فرمود آن بزرگوار۷ شرط سيمي و آن شرط معرفت جميع احكام ايشان است به علت اينكه و عرف احكامنا فرمود و احكامنا جمع مضاف است و جمع مضاف افاده عموم استغراقي ميكند كه شامل جميع افراد جمع است.
پس بنابراين واجبست كه نائب عام امام۷ بشناسد جميع احكام ايشان را به علت اينكه از براي آن بزرگواران سلام اللّه عليهم در هر چيزي حكم معين خاصي هست. پس هرگاه نشناسد جميع احكام ايشان را قادر نيست بر رد كردن غلو كنندگان و تصرف اهل باطل، زيرا كه در هر چيزي يك جهت ظلمتي هست كه مناسبت دارد با اهل باطل. پس لابد است كه حاكم از جانب امام۷ آگاه باشد به محل رخنه نمودن ابالسه و شياطين تا دور نمايد و براند ايشان را، و شياطين رانده نميشوند مگر به نور ولايتي كه ظاهر است در جهت نوراني هر چيزي، پس موقوف است حفظ دين ايشان به معرفت جميع احكام ايشان، و فهميده نميشود جميع احكام ايشان مگر به كمال اتصال به ايشان در علم و عمل، از جهت اينكه حضرت اميرالمؤمنين۷ ميفرمايد ما من عبد احبنا و زاد في حبنا و اخلص في معرفتنا و سئل مسئلةً الا و نفثنا في روعه جواباً لتلك المسئلة يعني نيست بندهاي كه دوست بدارد ما را، و زياد كند محبت ما را، و خالص
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶ *»
گرداند خود را در شناسايي ما، و سؤال كرده شود از مسئلهاي، مگر اينكه ميدميم در قلب او جوابي از براي آن مسئله. و محبت منافي است با مخالفت كردن محبوب، و محبوب را فراموشكردن و انكار فضيلتي از فضايل و مقامي از مقامات او را نمودن. پس دوست ائمه سلام اللّه عليهم آن كسي است كه هرچه ميگويد از ايشان ميگويد، و نسبت به ايشان ميدهد، و استدلال به ايشان مينمايد، و راهنمايي بسوي ايشان ميكند، و مردم را بسوي ايشان ميخواند، و اخذ از ايشان ميكند، و اعتماد بر ايشان ميكند، و منقطع بسوي ايشان است، و شناخته ميشود به ايشان، و علاماتش علامات ايشان است، و راهرو طريقه ايشان است، و پيروي اثر ايشان ميكند، چنانكه شاعر گفته:
| اليكم و الا لا تشدّ الركائب | و منكم و الا لا تنال الرغائب | |
| و فيكم و الا فالحديث مخلّق | و عنكم و الا فالمحدّث كاذب |
يعني بسوي شما است جميع سير و سواريها، و الا، سير و سواريي نبود و از شما است رسيدن به جميع رغبت و خواهشها، و الا، رسيدن به رغبت و خواهشي نبود، و در شما است هر كلام صحيح درستي، و الا، آن كلام كهنه و بيمصرف خواهد بود، و از شما است هر كلام راست و صدقي، و الا، تكلمكننده دروغگو خواهد بود. و اينست مجمل مقال در علامات اجماليه.
پس هروقت كه يافتي اين علامات را در شخصي بدان به علم اليقين كه همان است هدايت كننده بسوي راه حق و اوست قريه ظاهرهاي كه مهيا است از براي راه پيمودن بسوي قريههاي مباركه، و همان است حاكم عادل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷ *»
از جانب سلطان عادل، پس متمسك شو به او و تخلف مجو از او كه هلاك خواهي شد. و همين است آن عالمي كه هدايت ميكند بسوي راه، و مينمايد حق را حق، و باطل را باطل، تا هلاك شود هلاك شونده از بينه، و حيات يابد حيات يابنده از بينه. پس بفهم اين مقدمه نافعه را، و شكر خداوند خود نما، و من سؤال مينمايم از خداوند سبحانه و تعالي كه اجابت كند دعاء تو را، و قرار بدهد ما را از جمله آن كاملين راهنما، و هدايت فرمايد و خالص گرداند ما را در معرفت ائمه طاهرين بحقهم و شأنهم صلي اللّه عليهم اجمعين.
سـؤال: و خبر ميدهم جناب شما را به اينكه حقير گويا در خواب بودم پس بيدار شدم در شب و بر اول چيزي كه واقع شد چشم بصيرتم، بر نفس خودم و تصوير و تكوين و تفصيل ظاهر و باطنش بود پس در آن هنگام يك امر عظيمي ديدم كه او را احدي درك نميكند.
جـواب: ميگويم كه سائل اراده كرده است به اين خواب، غفلت و جهل را، به علت اينكه خواب رونده هر چند كه نفس ميزند نفسي كه خبر از زنده بودنش ميدهد لكن غافل و بيخبر است و هيچ چيز ادراك نميكند و از برايش قلبي است كه نميفهمد، و چشمي است كه نميبيند، و گوشي است كه نميشنود، و غفلت دارد از احوال نفس خود غفلت تمام، و به همين معني اشاره مينمايد قول امام۷ الناس نيام اذا ماتوا انتبهوا يعني مردمان در خوابند هرگاه بميرند متنبه و آگاه خواهند شد.
و اما قول سائل كه «بيدار شدم در شب» مرادش به اين بيداري آگاهي
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۸ *»
يافتن و بينا شدن است به مقام نفس، و عجايب خلق خود، بانحاء روابط و قرانات و صور و هيآت و مراتب اتصالات و انفصالات و وحدات و كثرات، و انحاء احاطات از صوريه و معنويه، و مرتبط بودن ماديات به مجردات، و مقترن بودن علويات به سفليات، و متصل بودن اسباب به مسببات، و علل به معلولات، و ظاهر بودن مدبّر و مصوّر در همه اين مصنوعات. و اين است بيداري بعد از خواب و گفت كه «در شب بيدار شدم» از جهت اين است كه تنبه اجمالي به هم رسانيده ولكن اجمالش تفصيل بهم نرسانيده، و ابهامش آشكار نشده، بلي اينقدر شناخته است كه از براي او صانعي ميباشد، ولكن نشناخته است توحيد صانع خود را، و اركان توحيد او را، و مظاهر تجريد و تفريد و وسايط فيض و اسباب موصله و موانع قطع كننده را، و نشناخته است شروط لاالهالااللّه و حَمَله و مظاهر و اركان و افعال و مظاهر افعال و اسماء و مظاهر اسماء لاالهالااللّه را، و نشناخته است جهات حكمت و نسبت كينونت عباد را بسوي او، و نشناخته است ابواب و معاني ابواب و ابواب ابواب لاالهالااللّه را، و هنوز باقي است در جهالت و ناداني در آن شب ظلماني و فرورونده است در وادي حيرت و سرگرداني.
سـؤال: پس دانستم كه منشئ و محرّك و مسكّني، از براي نفس من، غير از من هست. و چون يافتم نفس خود را عاجز و قاصر و محتاج من جميع الوجوه، بسوي مدبري غير از خود، و با اين حال ديدمش كه تدبير كرده شده است به احسن تدبير، پس دانستم بعلم قطعي كه تدبير
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۹ *»
كننده و صاحب منن بر نفس من همان كسي است كه برانگيخته است او را در اول مرتبه، پس با نفس خود گفتم كه چنين حكيمي صنعت عبث نميكند، و چنين حكيمي مستحق اين است كه نفس خود را در معرض انواع خدمت او در آورم ولكن اگر صبح كردم سؤال مينمايم از منعم خود از كسي كه داناتر باشد به او از من اگر چنين كسي راپيدا كنم.
جـواب: ميگويم كه اين كلام سائل كه گفت نفس خود را چنين ديدم، و منعم خود را چنان يافتم، كلامي است صحيح و محكم، و هيچ شكي و خفائي در آن نيست، ولكن مرادش از اين صبح كردن، شروع كردن در تنبه تفصيلي است براي معرفت نفس، و شناختن احكام شريعت خود، آن احكامي كه موقوفست بر شناختن رسانندهاي، كه موقوفست شناختن آن رساننده به معين و مشخص گردانيدن او، تا اينكه راه و باب بسوي مبدء و صانعش بوده باشد. پس مقصود سائل از اين معرفت شناختن نبي و ولي، و شناختن حامل علوم نبي و ولي است. آن حامل علومي كه رساننده خلق است بسوي ولايت ايشان: و چونكه اين معرفت زود حاصل ميشود و لكن هنوز از براي سائل حاصل نشده بود به جهت تحقق وقوع، و انتظار وصولش به اين معرفت، از عنايت حق سبحانه و تعالي در سؤال عربي به لفظ «ان» شرطيه تعبير كرد نه بلفظ «لو» و جناب حق سبحانه و تعالي هم نااميد نميكند كسي را كه به اميدواري به در خانهاش رو آورد، و به ساحت كبريائي او بار فرود آورد، زيرا كه خود وعده فرموده و خلف وعده نميكند در آنجا كه فرموده: والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا يعني آنچنان
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۰ *»
كساني كه جد و جهد ميكنند در راه ما البته ميرسانيم ايشان را به راههاي خود.
و همچنين فرموده: و علي اللّه قصد السبيل و نيز فرموده: لاتحرّك به لسانك لتعجل به انّ علينا جمعه و قرءانه فاذا قرأناه فاتبع قرءانه ثمّ انّ علينا بيانه و از همين جهت كه سائل دانست كه به راه رسانيدن، و حق را بيان نمودن، و راه قرار دادن بر خدا است، در بينايي و آگاهيش افزوده شد و صبح يقين در قلبش طلوع نمود.
سـؤال: و چون صبح كردم مهيا شدم از براي بيرون رفتن، در حالتي كه بسيار متحير و سرگردان بودم، كه شايد برخورم به آن كسي كه طلب او مينمايم. پس در آن هنگام گويا پدر خود را ديدم كه ايستاده بود بر در خانه، و سؤال نمود از من، كه چه در خاطر داري؟ مقصود خود را به وي گفتم شروع كرد به تكلم كردن به كلمات بيفايده! پس واگذاشتم او را، و رفتم در طلب مراد خود، پس متابعت كرد مرا پدرم از جهت خوف بر من.
جـواب: مراد سائل از پدر، پدر تربيت است نه پدر عقل، و نه پدر نفس اماره، و نه پدر جسم و جسد به علت اينكه پدران بر چهار قسم است: پدر عقل و آن محمد و علي است صلي اللّه عليهما، و پدر نفس اماره بالسوء و آن ابوالدواهي و ابوالشرور است لعنهما اللّه، و پدر جسم و جسد و آن آدم و حوّاست۸ ، و پدر تربيت.
و اين همين عادات و اخلاق و اطواريست كه شخص در آنها نشو و نما ميكند، و جاري ميسازد افعال خود را به مقتضاي همان عادات مربيه،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۱ *»
و التفات بسوي غير آنها نمينمايد. ولكن در عمل كردن بمقتضاي اين عادات دليل و برهاني ندارد و اين عادات مربيه، ميشود كه حسنه باشند و ميشود كه قبيحه باشند. و چون همين عادات مربيه او را منع كردند، گفت كه «گويا پدر خود را ايستاده ديدم بر در خانه» به جهت اينكه، هرگاه انسان اراده راهپيمودن بسوي حق را نمايد، و توجه بسوي مبدأ كند، به جهت ترقينمودن، اول چيزي كه واجب است بر او، دور كردن آن عاداتي است كه تربيت يافته است در آنها. و چون عادات مربيه ببينند كه قصد ترك كردن و تغيير دادن آنها كرده، و ميل حقيقت بهدست آوردن دارد، بر آن عادات مشكل ميشود لهذا سؤال ميكنند. و از همين جهت است كه گفت سؤال كرد از من پدرم كه «مابالك، يعني چه در خاطر داري» و چون عادات مربيه مأخوذ از دليل و برهان و حجت و بياني نيستند! لهذا گفت كه «تكلم كرد با من پدرم به كلام بي فايده لغوي كه لايسمن و لايغني من جوع» و چون تازه شروع در طلب كرده بود، و هنوز طبيعتش قرار نگرفته بود اين عادات او را وانگذاشتند، و از ترس اينكه مبادا آنها را واگذارد متابعتش نمودند. و متابعت كردن عادات از او توفيقي بوده است از جانب خداوند عالم او را، به جهت اينكه اين عادات از عادات حسنه مطابق حق بوده است هر چند كه با طمأنينه و ثبات نبوده است.
سـؤال: پس در آنوقت گويا برخورد به من در اثناي راه مرد ظاهر صلاح خوش صورت و مسني پس من گمان كردم او را از اهل معرفت به مطلوب خود، و سؤال كردم از حال او. خبرداد مرا به اينكه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۲ *»
عالمي است از علماء يهود، و عادتش راهنمايي آنهايي است كه طلب راه حق مينمايند. پس در آن وقت اظهار خوشحالي نمودم! پس آن شيخ به من گفت كه گويا طلب حق مينمايي؟ گفتم بلي! گفت پس متوجه شو بسوي من، و حواس خود را جمع كن در نزد من، و بدان كه آن منعم مفضل كه تو سؤال از او ميكني، او است خدايي كه منزه و بيعيب است، و جامع است جميع صفات حسنه را، و منزه است از جميع صفات قبيحه، و او قادر و قاهر و خالق و رازق است، و زندهاي است كه هرگز نميميرد، و منعمي است كه نعمتهايش شمرده نميشود، و عقل سليم و جميع كتب آسماني، بر اينها كه گفتم گواهي ميدهد و من تو را الآن راهنمايي ميكنم بسوي راهي كه نزديك باشد، و برساند تو را به رضاي او، و اگر از اين راه برگردي نخواهي رسيد مگر به گمراهي و ضلالت.
جـواب: بدانكه اهل توحيد اختلافي نكردهاند در اينكه خداوند عالم وعده ثواب به ما داده، و از عقاب خود ما را ترسانيده، و وعده داده است ما را به پادشاهي. و چه پادشاهي! در بهشتي كه در اوست هر چه خواهش كند نفسهاي ما، و لذت برد چشمهاي ما، و در آن بهشت است چيزهايي كه هيچ چشمي نديده، و هيچ گوشي نشنيده، و خطور به قلب بشري ننموده، و اين پادشاهي و نعمت را در وقتي به ما ميدهد كه ما اطاعت او نماييم در اوامر و نواهي او، و هرچند كه او محتاج به طاعت ما نيست، و ترسانيده است ما را از عذاب شديدي، و چگونه عذابي از آتشي كه برافروزنده او مردمان و سنگها ميباشند، و برافروختگي او هرگز خاموش نميشود و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۳ *»
هميشه فرياد ميكند و زياد ميشود و گفته ميشود به او كه آيا پر شدي؟ او در جواب ميگويد آيا زيادتر هست؟ و اين عذابها در وقتي است كه ما مخالفت او نماييم اگرچه مخالفت ما به او ضرر نميرساند.
سـؤال: پس اي مقتداي من در آنوقت خوف و رجاء در من زياده شد با آنكه رأيم آن بود كه از منعم خود جستجو نمايم، و نفس خود را ملازم انواع خدمت او نمايم. پس در چنين حالتي هيچ عاقلي اختيار نميكند مگر طاعت را، به جهت اينكه خير به دست آوردن بهترين سرمايهها است. و ممنوع شدن از خير بزرگترين بديها است، و منع كردن از خير هم بدترين كارها است پس در اين وقت آن عالم يهود احكام شريعت خود را تعليم من نمود، و مرا وصيت كرد و تأكيد نمود به اينكه قرار ندهم واسطهاي درميان خود و خداوند موجد خود به غير از كليم اللّه موسي بن عمران. و گفت زينهار در حذر باش از شياطين جن و انس، كه مبادا فريب دهند تو را، و بيرون برند تو را از اين شريعت حقي كه بر آن هستي، و بدانكه شياطين انس همان نصارايند و هركس كه متابعت شريعتي غير از شريعت يهود مينمايد.
جـواب: ميگويم آن چيزي كه ذكر كرده است اين عالم يهود از صفات خداوند سبحانه به اينكه او سبحانه كامل است و جامع جميع صفات حسنه ميباشد، و منزه است از جميع صفتهاي نقص، كلامي است صحيح. ولكن اين يهودي ذكر كرده است اينها را براي تدليسنمودن، و بسوي باطل خود جذب كردن، و مذهب سخيف خود را بر اينها
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۴ *»
متفرع ساختن.
و بدرستي كه اهل باطل تا ممزوج نكنند حقي را به باطل، و آن باطل را به صورت حق در نياورند، نميتوانند كه گمراه نمايند مردمان بيفهم را، اگر چه مقصودشان همان باطل خودشان بوده باشد و از همين جهت است كه سامري گفت فقبضت قبضة من اثر الرسول يعني برگرفتم قبضهاي از اثر رسول، پس اگر نبود آن قبضهاي كه برداشته بود از زير سم اسب جبرئيل كه اسمش حيزوم است، و فرس حيات است، و در گوساله نميافشاند، گوساله صدا نميداد، و متمكن نميشد از گمراهكردن بنياسرائيل. واز اين جهت است كه چون حضرت اميرالمؤمنين۷ در اثناي خطبه ديدند حسن بصري را كه مينويسد، در همان اثنا پرسيدند: اي حسن چه مينويسي؟ گفت آثار تو را مينويسم يا اميرالمؤمنين، پس آن حضرت التفات نمودند بسوي مردم و فرمودند: ايها الناس بدرستي كه براي هر قومي سامريي ميباشد، و اين حسن سامري اين امت است! و اين از اين جهت است كه سامري برگرفت قبضهاي از اثر رسول، و ممزوج نمود با گوساله طلا، و اين حسن هم برگرفت از آثار اميرالمؤمنين۷ ، و ممزوج كرد به باطل خود، و بهوسيله آن گمراه نمود خلق بسياري را، و مردم را بسوي عبادت خود خواند، و مردم هم او را معبود خود خواندند، به جهت آنكه حضرت صادق۷ ميفرمايد من استمع الي ناطق فقد عبده ان كان الناطق ينطق عن اللّه فقد عبد اللّه و ان كان الناطق ينطق عن الشيطان فقد عبد الشيطان يعني هركس گوش كند بسوي تكلم
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۵ *»
كنندهاي، پس به تحقيق كه عبادت او نموده. اگر آن تكلم كننده از جانب خدا تكلم ميكند، عبادت خدا كرده، و اگر از جانب شيطان تكلم ميكند، عبادت شيطان نموده. و آن گوسالهاي كه حسن مردم را بسوي آن خواند، همان آثار اميرالمؤمنين۷ بود كه به هواي نفس خود ممزوج كرده بود، چنانكه خداوند عالم فرموده: و اشربوا في قلوبهم العجل بكفرهم قل بئسما يأمركم به ايمانكم و همچنين اين عالم يهود هم ذكر اين كلمات حقه را ننموده است، مگر براي رواج دادن باطل خود، و مشتبه كردن امر بر ضعفاء مسلمين، و الا ايشان از براي خدا صفات كماليه هرگز ثابت نميكنند، و خدا را تنزيه نمينمايند از نقايص، و چگونه چنين نباشد! و حال آنكه ايشانند كه ميگويند انّ اللّه فقير و نحن اغنياء يعني خدا فقير است و ماييم اغنياء، و ايشانند كه ميگويند عزير پسر خدا است. پس آن كساني كه از براي خدا پسر قائل ميشوند، و فقر از براي او ثابت مينمايند، چگونه وصف ميكنند او را به صفات كماليه؟
و اگر بگويي كه تو از كجا ميداني اين را؟ و اين را كه تو ميگويي در قرآن مذكور است، و يهود تصديق نميكنند كه قرآن از جانب خدا است. ميگويم كه آيا نيست كه اين قرآن را محمد۹ آورده است و آيا مذكور نيست در اين قرآن كه لايأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه يعني راه نمييابد در اين قرآن هيچ باطلي، از هيچ جهت. پس اگر آن چيزي راكه نسبت داده است بسوي يهود، باطل و غير واقع بود، هرآينه اين اعظم حجتي بود بر بطلان دين و شريعت او، به جهت اينكه خودش يك دروغ
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۶ *»
صريحي ميآورد و هم خودش ميگويد الا لعنة اللّه علي الكاذبين و چرا يهودان خيبر و بنيقريظه حجت نگرفتند بر آن حضرت به اين حجت واضحه؟ تا ظاهر كنند دروغ آن حضرت را، و باطل كنند نبوت او را، و محتاج نشوند به آن جنگها و رسواييها و به غارت رفتن اموال و اسير شدن عيال و مذلت و خواري جزيهدادن. پس چون ايشان تكذيب وي نكردند، بلكه اقرار نمودند به آنچه نسبت داد به ايشان، دانستيم كه اعتقاد ايشان همين بوده است.
و نيز همين يهودند كه ميگويند يد اللّه مغلولة يعني دست خدا در غل است، و معطل است از ايجاد! آيا كدام نقص اعظم است از اينها و امثال اينها از عقايد فاسده و آراء كاسدهاي كه ايشان دارند؟ پس ايشان وصف نميكنند خدا را به صفت كمال و چه كمال است از براي فقير صاحب اولادي كه دستهايش در غل باشد؟ و اما اين عالم يهود به جهت گمراهكردن اين سيد ذكر اين كلمات حقه نموده تا از او وحشت نكند، و قلبش بسوي او ميل كند، و بكشد او را بسوي باطل خود، و ندانست آن يهودي كه از براي موساي اين امت يك عصايي است كه هرگاه بيندازد ميبلعد جميع دروغهاي ايشان را.
و از همين قرار است وصف كردن آن حبر يهود عذاب آتش را به اينكه هرگز خاموش نميشود بلكه دايم فرياد ميكند و زياد ميشود. هر چند اين حرف در واقع صحيح است، لكن اين عالم يهود در اين ادعا دروغگو است، به جهت اينكه يهود ميگويند لن تمسّنا النار الا اياماً
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۷ *»
معدودة يعني مسّ نميكند ما را آتش مگر چند روزي. پس آن كسي كه اعتقادش اين است كه او را چند روزي آتش فرا ميگيرد، چه خوفي از آتش دارد؟ و چگونه ميگويد كه آن آتش هرگز خاموش نميشود؟ پس به آنچه كه مذكور شد معلوم تو ميشود كه اين عالم يهود و امثالش قصدشان تمويه و تلبيس است و شأن ايشان كذب و الحاد و تدليس است چنانكه خداوند سبحانه ميفرمايد: انما يدعو حزبه ليكونوا من اصحاب السعير يعني اينست و جز اين نيست كه ميخواند طايفه خود را تا از اصحاب جهنم باشند.
و اما ادعايي كه آن حِبر كرده و گفته است «قرار مده واسطهاي ميان خود و خالق خود غير از كليماللّه موسي بن عمران» ادعايي است بدون بينه و برهان. پس هرگاه ادعا كند بر او يك مدعي و وصيت كند او را و بگويد به او، تو هم قرار مده بين خود و خالق و موجد خود واسطهاي غير از ابراهيم خليلاللّه پس چه خواهد گفت؟ و چه جواب خواهد داد؟ زيرا كه شكي نيست كه او مقر است به نبوت ابراهيم خليل اللّه، و مقر است به اينكه او صاحب شريعت است، و مبعوث از جانب خداوند عالم است. پس چه واداشته است او را بر عمل كردن به شريعت موسي؟ و قائل شدن به نسخ شريعت ابراهيم؟ و اگر ثابت كردن شريعت موسي به محض ميل و هواي نفس او است، پس او هم نميتواند عيب بگيرد بر غير خود، و نميتواند ملامت كند و بترساند غير خود را از آتشي كه معتقد به دوام و بقائش نيست، هرگاه كه آن غير قائل شود به شريعت موسي و بعد از آن عدول
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۸ *»
نمايد به شريعت محمد۹ .
و اگر بگويد عدول كردن ما از شريعت ابراهيم به شريعت موسي، سببش اين است كه موسي ادعاي نبوت كرد و نُه معجزه آورد كه غير او عاجز شدند از آوردن به مثلش، پس دانستيم كه او مبعوث از جانب خداوند عالم است، و مردم را بسوي خدا ميخواند، و مصدق است به انبياي پيش از خود، و شريعتش ناسخ شرايع انبياء ماضين مرضيين است. ما هم در جواب ميگوييم كه بعينه همين حرف گفته ميشود در حق محمد۹ به علت اينكه يقيناً او هم ادعاي پيغمبري كرد و معجزات و خارق عادات بسياري آورد كه غير از او عاجز شدند از آوردن به مثل آنها، پس ما هم دانستيم كه او از جانب خدا است، و شريعت او ناسخ همه شريعتها است.
و اگر بگويد كه معجزات موسي ثابت و واضح شد و معجزات محمد۹ثابت نشده پس از اين جهت ما به نبوت موسي قائل شديم و اقرار به نبوت محمد۹ ننموديم،
در جوابش ميگوييم كه معجزات موسي همين در حياتش بود، و بعد از موتش اثري از او باقي نماند مگر ذكر و خبري، و اژدهاشدن عصا بعد از موسي متحقق نشد، و يد بيضاء بعد از او ظاهر نشد، و آن معجزات نه گانهاي كه سبب ظهور نبوت و تصديق دعوتش بود بعد از او باقي نماند، به خلاف محمد۹ كه معجزات آن بزرگوار ظاهره، و براهينش باهره است در حيات و ممات او، به جهت اينكه قرآن بعضي از معجزات او است. و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۲۹ *»
اين قرآن مؤلف است از الفاظ و حروفي كه مبذول و معروف است در پيش همهكس، و ممكن نيست چيزي ظاهرتر و مشهورتر و پر استعمالتر از حروف و الفاظ باشد و در اين هم شكي نيست كه بسيار استعمال كردن چيزي جيد و نيكو ميسازد آن چيز را، و ظاهر مينمايد دقايق و خفاياي او را، و هيچ چيز استعمال و دورانش بيش از حروف و الفاظ نيست، به جهت اينكه همه مردم محتاج به همين الفاظ و حروفند از براي حرف زدن، و اظهار شئون و خفاياي امور خود نمودن، و با همه اينها يك قرآني آورد كه مؤلف از همين حروف و الفاظ است، به طوري كه ممكن نيست از براي احدي از اهل همين زبان و همين لغت عربي كه اشرف لغات است كه تأليف كند به مثل اين قرآن با بودن اين همه فصحا و بلغا و خطبا. و باوجود اينكه پيغمبر ما۹ غلبه كرد بر همه ايشان، و فرمود كه يك سوره مثل اين قرآن بياوريد كه اگر چنانچه يك سوره مثل اين قرآن ميآوردند نبوتش به قول خودش باطل ميشد، با وجود همه اينها نتوانستند و نخواهند توانست كه مثل اين قرآن بياورند و نه مثل يك سورهاي از سورههاي كوچك قرآن، بلكه نتوانستند كه به طريق قرآن تكلم نمايند، به جهت اينكه قرآن به هيچ يك از كلام منظوم و منثور ايشان، به هيچ نحو شباهت نداشت و چون از اين عاجز شدند و نفوس خبيثه ايشان هم متابعت ايشان نكرد كه انقياد نمايند از براي حق، و تسليم كنند از براي او به پيغمبري، پس جنگ كردند با آن حضرت تا آنكه واقع شد بر ايشان مذلتها و خواريهاي جنگ كردن، و شكست خوردن، و فدادادن، و بر ايشان منت گذاشته شدن، و جزيه دادن،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۰ *»
و اموالشان به غارترفتن، و عيالشان اسير شدن، و همه اينها دفع ميشد از ايشان به آوردن مثل يك سوره از سورههاي كوچك قرآن، و اگر به مثلش ميآوردند هرآينه شهرت ميدادند، و نقل ميكردند، و با پيغمبر۹ معارضه و مجادله ميكردند. و اگر از ايشان قبول نميكرد او را ظالم و بطّاش ميناميدند، و دروغش را ظاهر ميگردانيدند.
آيا نشنيدهاي بعضي از مزخرفات مسيلمه كذاب را، چونكه اراده مقابله با قرآن نمود به چه عبارات قبيحه مستهجنه تكلم كرد؟ مثل اينكه «الفيل ما الفيل و ماادريك ما الفيل له خرطوم طويل» و مثل قول سجاح كه گفت «الزارعات زرعا فالحاصدات حصدا فالطاحنات طحنا فالخابزات خبزا فالاكلات اكلا» و يكي از صاحبان ادب گفت كه لايق او اين بود كه تمام ميكرد سوره خود را به «و الخاريات خريا» كه فارسيش اين است كه قسم به غايط كنندگان در وقت غايط كردن به جهت اينكه بعد از زراعت كردن و درو كردن و آردكردن و نان پختن و خوردن، غايط كردن است. و اين كلمات با اين سخافت مخفي و پوشيده نماند بلكه شهرت كرد و بر زبانها و قلمها جاري شد و در طومارها و دفترها و كتابها نوشته شد. پس چگونه بود هرگاه ميآوردند يك سوره مثل قرآن بر همين نظم و ترتيب و فصاحت و بلاغت؟ البته حجت ميگرفتند به آن سوره بر پيغمبر۹ .
و اگر العياذ باللّه فرض شود كه آن حضرت انصاف نميداد و بر آنها غلبه مينمود هر آينه عربها فرياد ميكردند و صداها بلند ميكردند و تصديق ميكردند كه اين مثل قرآن است و ما تا حال همچنين چيزي
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۱ *»
نشنيدهايم و همچنين اثري نديدهايم.
و هرگاه فرض كني كه آن حضرت فصيحتر از ايشان بوده و به فصاحت بر ايشان غلبه مينموده ميپرسم كه آيا او فصيحتر و بليغتر از خدا بوده؟ و قدرتش بيش از قدرت خدا بوده در امضاء مشيت و ارادهاش؟ آيا مرخص ميكني نفس خود را بر اينكه تجويز كند بر خدا تصديق دروغگويي را به اينكه دروغش را اظهار نفرمايد؟ و كسي كه طلب حق كند او را به حق نرساند؟ و آيا مرخص ميكني نفس خود را كه تجويز كند بر اين جماعت و خلق عظيمي كه ايمان آوردند به محمد۹ كه هيچ يك از ايشان طالب حق نبودند؟ بلكه كلاً متابعت ايشان از براي محض رياست فانيه زايله دنياويه بوده است؟ يا اينكه طلب حق از خدا كردند و خدا ايشان را هدايت بسوي حق نكرد؟ و دروغ او را از براي ايشان بيان نفرمود؟ و حال آنكه او نسبت ميداد اين قرآن را بسوي خدا و نفي قدرت جن و انس ميكرد از آوردن مثلش و ميگويد قل لئن اجتمعت الجن و الانس علي ان يأتوا بمثل هذا القرءان لايأتون بمثله و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا يعني بگو اي محمد۹ كه اگر جمع شوند جن و انس بر اينكه بياورند مثل اين قرآن نميتوانند كه مثلش بياورند هر چند كه بعضي، بعضي راياريكننده باشند. و با همه اينها خداوند سبحانه بيان نكند دروغ او را، و فاسد نكند امر او را، و ظاهر نكند از براي خلق بطلان او را، و اين معجزه قاهره باهره سالها باقي بماند بعد از او، و هيچكس با اينهمه معين و ياريكننده، در اين مدتهاي مديده قادر نشود از آوردن به مثلش، تعالي اللّه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۲ *»
عن ذلك علواً كبيراً.
و همچنين بر تو معلوم است كه فرنگيها چقدر سعي كردند و ميكنند از خرج كردن پولها و جاه و اعتبار و قوت و شوكت در باطل كردن دين اسلام، و چقدر قصد بر هم شكستن اين دين كردند و نتوانستند. پس اگر ممكن بود براي احدي كه يك سوره مثل اين قرآن بياورد هر آينه طلب ياري از آنها ميكرد، و آنها هم ياري او ميكردند، و باقي عرب هم به جهت دنياپرستي خود تصديق او ميكردند و ظاهر مينمودند آنچه اراده داشتند از خاموش كردن اين نور ثابت. و چون تا حال اتفاق نيفتاد و نتوانست احدي كه بياورد مثل اين قرآن، پس دانستيم ما كه اين قرآن از جانب خداوند مجيد است و هيچ باطلي از هيچ طرف در او راه ندارد و نمييابد. و به اين ادله قاهره باهره دانستيم كه واجبست عدول كردن از شريعت موسي۷ بسوي شريعت محمد۹ هر چند كه شريعت موسي بر حق است و از جانب خدا است و دانستيم كه محمد۹ افضل پيغمبران و خاتم ايشان است واينكه او واسطه است مابين ما و خدا و دانستيم كه شياطين انس همان يهود و نصاري هستند و هركس كه پيروي طريقهاي غير از طريقه اسلام نمايد و من يبتغ غير الاسلام ديناً فلن يقبل منه و هو في الاخرة من الخاسرين يعني هركس كه طلب ديني غير از اسلام نمايد هرگز قبول كرده نميشود از او و در آخرت از جمله زيانكاران خواهد بود.
سـؤال: و گويا در آن هنگام بر خوردم به يك شيخ ديگري كه بزرگتر و مهيبتر از شيخ اول بود، پس سؤال كردم از او كه تو كيستي؟ در جواب
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۳ *»
من گفت كه من معلمي هستم از معلمين نصاري. پس هرچه در ميان من و آن عالم يهود واقع شده بود در ميان من و او نيز واقع شد و نيز وصيت كرد مرا كه قرار مده مابين خود و خداوند خود واسطهاي غير از روح اللّه عيسي۷ ، و گفت هر شريعتي كه پيش از عيسي۷ بوده منسوخ شده است بشريعت عيسي۷واين شريعتي كه بعد از عيسي۷ بهمرسيده دروغ و افتراء است. و بعد از آن گويا نگاه كرد بسوي من و پدرم نگاه منقبضانه كأنه بوي اسلام از من و پدرم استشمام نمود، گفت زينهار حذر كن از مسلمين هر قدر كه ميتواني، و بپرهيز از اينكه فريب دهند تو را وبرگردانند تو را از شريعت مسيح كه لازال اين شريعت با حق است و حق با او است. و شاهد بر بطلان آن ديني كه مسلمين ادعا ميكنند اين است كه پيغمبرشان گفته و همه ايشان متفقند بر اينكه موسي و عيسي۸ از جانب خدا مبعوث شدند و آن كساني كه در اول امر مردم را به قبول كردن شريعت عيسي۷ امر ميكردند همه از اهل صلاح بودند و با وجود اين در قرآنشان خبرهاي چندي هست كه مخالف است با شريعت موسي، و آن چيزهايي كه خبر دادهاند به آنها شاگردان عيسي۷ با وجودي كه خودشان اقرار دارند به خوبي و راستگويي آنها.
و از جمله آن خبرها اين است كه شاگردان عيسي۷ كلاً اتفاق و اجماع نمودهاند، و اين اجماع ثابت است در پيش ما كه عيسي۷ بر دار كشيده شد و مرد، و در روز سيم از ميان مردهها برخاست، و او را چند نفر ديدند. ولكن مسلمين بر خلاف اين گمان كردهاند و ميگويند عيسي۷
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۴ *»
مخفيانه به آسمان بالا رفت، و آن كه بر دار كشيده شد شبيه به عيسي۷ بود و يهود همچنين خيال كردند كه خود عيسي بود، و لكن عيسي۷ خودش نه به دار كشيده شد و نه كشته شد.
و آن نصراني گفت كه مسلمين از اين اعتراض خلاصي ندارند، مگر اينكه بگويند كه كتابهاي موسي و شاگردان عيسي۷ بر حالت اوليه باقي نمانده، و تغيير يافته است. پس بعد از آن به من گفت كه تو اگر منصف هستي، تأمل كن و ببين كه اگر كسي بگويد كه قرآن تغيير يافته آيا مسلمين قبول ميكنند؟ و از آن كس ميشنوند بيدليل و حجتي كه اقامه كند بر صحت قول خود؟ و آيا چگونه تو تصديق ايشان ميكني كه كتابهاي ما تغيير يافته است با وجودي كه از كتاب ما در همان اول امر نسخههاي متعدده در جميع آفاق منتشر شد؟ و كتاب ما مثل كتاب ايشان به يك لغت خاصي و زبان خاصي نيست بلكه كتاب ما را به لغتهاي مختلفه اهل هر زباني او را به زبان خود حفظ و ضبط نمودهاند.
جـواب: ميگويم كه اين شيخ به صورت آن شيطان مقيَّضي است كه مقرش در بطن سيم قلبست، در طرف چپ. مثل آن عالم يهودي كه به صورت آن شيطاني آمده بود كه مقرش در بطن دويم قلب است در طرف چپ. و پدرش به صورت آدمي است كه در همان طرف چپ قلب مقرش در بطن اول است، كه نه در علوم الهيه فروروي ميكند، و نه در خيالات شيطانيه. و نصراني بودن اين شيخ دويم و نسبت دادن خود را به حضرت عيسي۷ در صورت ظاهر ـ و حاشا كه حقيقةً منسوب به عيسي۷
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۵ *»
باشد ـ به علت اين است كه از براي گوش چپ قلب سه بطن است بطن سيم مقر حرارت غريزيه است كه از نار سموم به هم رسيده، و اين حرارت در مقابل آن حرارت غريزيه است كه حامل روح حيواني است در طرف راست قلب، و بطن دويم مقر نفس اماره بالسوء است كه در مقابل نفس مطمئنهاي است كه در طرف راست قلب است، و بطن اول مقر و مبدأ جهلي است كه برزخ است مابين جهل مركب و جهل بسيطي كه در مقابل آن روحي است كه برزخ است مابين عقل و نفس، كه وجه اعلايش عقل است و وجه اسفلش نفس است. و چون اين شيخ را مدد ميدهد آن شيطان مقيضّي كه مقرش در بطن ثالث در طرف چپ قلب است و حضرت عيسي۷ هم مظهر اطوار بطن ثالثي است كه در طرف راست قلب است، لهذا اين شيخ نسبت داده است خود را به حضرت عيسي۷ نسبت تضاد. مثل اينكه نام ميگذارند چيزي را به اسم چيزي كه ضد او است مثل كور كه نام گذاشته شود به بصير، و مفوضه كه ناميده ميشوند به قدريه.
و اما اين فريب دهنده كه مثل آن عالم يهودي اظهار صفات كماليه از براي خداوند تعالي نموده ادعاي دروغي كرده است به علت اينكه آنها بعضي خدا را ثالث ثلثه ميدانند، و همچنين ميدانند كه خدا يك حقيقت واحدهاي است كه متعين شده است به صورت عيسي، و مريم، و روحالقدس، و بعضي از ايشان عيسي را خدا ميدانند، و بعضي پسر خدا ميدانند، و بعضي عزير را پسر خدا ميدانند. پس چنين كسي، با چنين
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۶ *»
عقايد باطلهاي، و مذاهب سخيفهاي كه كسي كه اندك فهم و فراستي داشته باشد راضي نميشود كه به خداوند خود نسبت دهد، چگونه توحيد خدا ميكند؟
به جهت اينكه از اعتقاد اولي لازم ميآيد كه خداوند عالم مقترن و محدود بوده باشد.
و از اعتقاد ثاني لازم ميآيد كه خداوند عالم صمد نبوده باشد، به اين معني كه جايز باشد متولد شدن اولاد از او، و از مشتق شدن ولد، انفعال و تغيير لازم ميآيد مابين حالت پيش از ولد و بعد از ولد، و لازم ميآيد كه خداوند عالم منقسم شود به اجزاء به علت اينكه ولد جزء والد است.
و از اعتقاد ثالث لازم ميآيد كه خداوند غني بالذات متصف شود به صفات فقير بالذات.
و اعتقاد چهارم هم مثل اعتقاد سيم است.
و لازم آمدن اين قبايح بر اين اعتقادات بديهي است، و باطل بودن آنها ضروري است، و بالجمله كسي كه اين نوع اعتقاد داشته باشد به خدا، چگونه وصف ميكند او را به صفات كماليه؟ و چگونه او را تنزيه ميكند از صفات نقص؟ و چه كمال است در خدايي كه يك مرتبه جزئي باشد، و يك مرتبه كلي باشد، و يك مرتبه احوال متغيره داشته باشد؟ بدرستي و تحقيق كه خداوند سبحانه و تعالي متصف نميشود به صفات فقير محتاج ذليل اسير.
و اين شيخ گمراه ذكر كرده است اين صفات كماليه را براي خدا به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۷ *»
جهت زينت دادن و تدليس نمودن مثل همان عالم يهود كه پيشتر ذكر شد.
و اما آن وصيتي كه كرد به اينكه «قرار مده واسطهاي مابين خود و خداوند خود غير از روح اللّه عيسي» تا آنجا كه گفت «آن شريعتي كه بعد از عيسي به هم رسيده دروغ و افتراء است» اين كلامي است باطل و مجتثّ و زائل و جواب اين حرف بعينه همان چيزي است كه در جواب حبر يهود ذكر كرديم حرفاً بحرف پس رجوع كن به همان جواب كه خواهي يافت او را وفا كننده به مراد.
و اما آن استدلالي كه كرده است بر اينكه «مسلمين اجماع نمودهاند و خود محمد۹ نيز فرموده است كه موسي و عيسي۸ را خداوند سبحانه مبعوث كرده است بر اين خلق و نيز اقرار دارند بر اينكه آنهايي كه در اول امر مردم را ترغيب ميكردند به قبول كردن شريعت عيسي همه از اهل صلاح بودند» ما در جوابش ميگوييم كه اما مبعوث بودن موسي و عيسي از جانب خداوند شكي و ريبي در او نيست و اما آنهايي كه در اول امر مردم را ترغيب ميكردند به قبول كردن شريعت عيسي و از اهل صلاح بودهاند آنها همان كساني بودهاند كه دعوت ميكردهاند مردم را بسوي شريعت محمد۹ و هيچ چيز ايشان را وانداشته بود به قبول كردن شريعت عيسي مگر محض دينداري، و متابعت پروردگار، و خوف از جهنم، و شوق بسوي بهشت، و اما يك پاره ديگر را شهوات انّيت و هواهاي نفسانيه واداشته بود بر اينكه اقرار نمايند به شريعت عيسي، به علت اينكه شنيده بودند از بعضي از كهنه و اجنه كه استراق سمع ميكردند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۸ *»
كه شريعت عيسي ظاهر خواهد شد و قوت خواهد گرفت پس داخل كردند خود را در آن شريعت از براي طمع، و حب جاه، و رياست همچنان كه شأن منافقين هر ملت و شريعت همين بوده، و لازم نيست كه هركس كه متابعت كند يك شريعتي را خالصاً لوجه اللّه بوده باشد و به جهت همين است كه نصاري هفتاد و دو فرقه شدند و همه ايشان در نارند مگر يك فرقه و اين چيزي است واضح و معلوم.
و اماقول اين شيخ گمراه كه گفت «يافت ميشود در قرآن خبرهاي چندي كه مخالفست با شريعت موسي و به آن چيزهايي كه خبر دادهاند شاگردان عيسي با وجودي كه مسلمين اقرار دارند به خوبي و راستگويي آنها» جواب ميدهيم ما به اينكه اگر در قرآن پيدا ميشد چيزي كه مخالف بود با اخبار موسي و شاگردان عيسي، آيا يهود و نصاري بعد از اينكه ميشنيدند قرآن را، و ميشنيدند اين خبرهاي مخالف را، و اين دروغهاي غير واقع را، تمسك نميجستند به آنها؟ و حال آنكه در همين قرآن در چند موضع لعن كرده است بر دروغگو و گفته الا لعنة اللّه علي الكاذبين و گفته لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه پس چرا آنها حجت نگرفتند بر پيغمبر۹ ؟ و مخاصمه نكردند؟ تا به قول خودش نبوتش را باطل كنند، و سالم بمانند، و خلاص شوند از عار و شنار و مذلت اسير شدن و بهغارت رفتن اموال و جزيه دادن و فدا دادن و ممنون شدن و ساير مذلتها و خواريها؟ و چرا به اين حجت نگرفتند نصاراي نجران بعد از اينكه آمدند بسوي پيغمبر۹ براي احتجاج، و مخاصمه كردن؟ تا اينكه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۳۹ *»
امرشان منتهي شد به مباهله كردن و متمكنشان هم نشد مباهله كردن با پيغمبر۹ ؟ زيراكه به حيثيتي عظمة اللّه را ظاهر ديدند در آن حضرت كه اگر مباهله كنند هرآينه هلاك ميشوند جميع نصارايي كه موجودند. پس ملتجي شدند به جزيهدادن، و خواري و ذلت را بر خود قرار دادند پس آن نخوت عربيت چه شد؟ و شيمه عربيت كجا رفت؟ و چه شد آن كبري كه در سينههاشان بود؟ كه با وجود اينكه بتوانند از براي خود راه غالب آمدن را بدون تعب و زحمت بهدست آورند قرار دهند بر خود عار و شنار و مذلت و خواري را؟ اين هرگز نخواهد شد. پس اگر آن چيزي كه اين شيخ گمراه ذكر كرده است اثري و صحتي ميداشت هر آينه آن جماعت به حجت گرفتن اولي بودند از او، بهاين جهت كه آنها قريب العهد بودند، و اسلام هم هنوز پابرجا نشده بود، و جبلي طبيعت هر خصمي هم اين است كه هرگاه بيابد يك چيزي كه بتواند غلبه كند بر خصم خود البته متمسك به آن ميشود. پس چونكه آن يهود و نصارايي كه در آن وقت بودند به اين حرف متمسك نشدند، و همچه حجتي نگرفتند بر آن حضرت، پس ما دانستيم كه آنچه اين شيخ گفته است در پيش آن جماعت اثري از آن نبوده، و آنچه اين شيخ گفته كلامي است باطل و مجتثّ و زائل، و اعتمادي بر اين كلام نيست، بلكه كلامش قابل شنيدن هم نيست. پس قول ايشان كه عيسي بر دار كشيده شد و مرد و در روز سيم از ميان مردهها برخاست و چند نفر او را ديدند باطل و بياصل است.
و بعد از آن ميگويم كه ايشان چه ميدانند كه عيسي خودش بر دار
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۰ *»
كشيده شد و مرد؟ و آن كسي كه بر دار كشيده شد شبيه عيسي نبوده است؟ شايد كه امر به همانطور باشد كه محمد۹ فرموده است كه شبيه عيسي بر دار كشيده شد و او يكي از حواريين بود و عيسي۷ خودش به آسمان بالا رفت. و آنها چه دليل دارند بر خلاف اين و آنها كه گفتند در روز سيم از ميان مردهها برخاست، شايد كه همان شبيه عيسي را ديده باشند و چه منافاتي است بين آن چيزي كه آنها گفتند بر فرض راستگويي آنها و بين قرآن؟ و كدام دليل عقلي يا نقلي اقامه شده است بر امتناع آن چيزي كه در قرآن مذكور است؟ به جهت اينكه آن كه بر دار كشيده شد يقيناً شبيه عيسي بوده است و آن جماعت اين را نفهميدهاند و همچه توهم كردهاند كه او خود عيسي۷ بوده است مگر بعضي از خواص مختصين به عيسي۷ . و آنها آن كساني بودند كه خود عيسي خبر داده بود ايشان را به حقيقت امر و ايشان دوازده نفر بودند. و ما تسليم نميكنيم كه آن دوازده نفر موافقت آنهايي نموده باشند كه مصلوب و مقتول خود عيسي را ميدانستهاند. پس محالست كه بتوانند ثابت كنند كه خود عيسي كشته شده و بر دار كشيده شده است.
پس از براي تو ظاهر و ثابت و واضح و متحقق شد كه آن چيزي كه در قرآن مذكور است منافي نيست با آن چيزي كه ايشان ادعا كردهاند به درستي كه ايشان صورتي ديدهاند و قرآن از واقع خبر ميدهد. بلي اگر دليل عقلي بر امتناع اين داشته باشند مخالفت، متحقق و قول ايشان صحيح خواهد بود، و الا قول ايشان باطل است. بلكه قرآن شرح حقيقت حال
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۱ *»
نموده ذكر مينمايد كه مشتبه شده است بر ايشان به اين معني كه جماعت يهود و نصاري همچه گمان كردند كه بر دار زده شده همان عيسي۷ ميباشد، و در واقع بر خلاف اين بوده پس هر يك از ايشان تكلم نمودند به مقتضاي آن چيزي كه ديده بودند و اعتقاد كرده بودند پس منافات و مخالفتي بين قرآن و كلام آنها نخواهد بود و خواهي دانست كه آنچه اين شيخ گمراه گفته طول كلام داده است بي فايده. و اگر در اين كلام فايده و حجتي ميبود هرآينه پيشينيان حجت ميگرفتند زيرا كه عداوتشان بيشتر بود و به مذلتها و خواريها گرفتار شده بودند و در پي اندك حجت ضعيفي ميگرديدند كه به او حجت بگيرند پس چگونه بود احوالشان در وقتي كه يك حجت قويي و دلالت صريحي بر بطلان خصم خود به دست ميآوردند.
و اگر بگويي كه شايد آنها نشنيده باشند و اطلاع به هم نرسانيده باشند بر آياتي كه دلالت بر مخالفت كتب ايشان ميكند! ميگويم كه اگرچه همه امم به نبوت محمد۹ اتفاق نكردهاند لكن جميع امم مختلفه متباينه اتفاق كردهاند بر اينكه آن حضرت۹ حكيم و صاحب عقل و رأي نيكو بوده است و ظاهر نكرده است اين دين را مگر از روي حكمت و تدبير. و كدام عاقل حكيم دروغي را ظاهر ميكند و بعد از آن لعن ميكند بر دروغگو در كتابي كه اراده دارد انتشار و رسانيدنش را به هر دوست و دشمني.
و اگر فرض شود كه او اراده انتشارش را ننموده ولي لامحاله كتاب خودش منتشر ميشود و بعد از رسيدن به مردم نبوتش باطل ميشود. پس
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۲ *»
چگونه تكلم ميكند عاقل به چيزي كه سبب قطع حجت و فساد امر و برتري دشمن بشود، مگر كسي سفيه و ديوانه باشد و سفيه و ديوانه را ممكن نميشود كه يك كتابي و كلامي بياورد كه به اعتقاد غير مسلمين اغلب خلق و به اعتقاد مسلمين كل خلق عاجز باشند از آوردن به مثل يك آيه از آيات او. و آن يهوديهايي كه ايمان آوردند به محمد۹ كلاً مطلع شدند بر قرآن و اگر يك چيزي مخالف تورات و كتب سماويه ميديدند البته انكار ميكردند بر پيغمبر۹ و اگر از انكار كردن علانيه ميترسيدند در پنهاني انكار ميكردند و خبر آنها به ما ميرسيد و همين عبداللّه بن سلام كه افضل علماي يهود است هزار مسئله از تورات استخراج نمود و از پيغمبر۹ سؤال كرد و آن حضرت همه را جواب فرمودند و قرآن بر او خواندند و او تصديق حضرت كرد پس اگر مخالفي ميديد او هم قبول نميكرد مثل ساير يهود كه به هيچ وجه قبول نكردند.
و بر فرض تسليم اينكه يهود و نصارايي كه در آن وقت بودهاند اطلاع به هم نرسانيدهاند! ميگويم كه اگر محمد۹ دروغگو بود آيا خداوند سبحانه ساكت ميشد از او، و دروغ او را ظاهر نميكرد و حال آنكه او سبحانه و تعالي هدايتكننده گمراهان است و ارشادكننده مسترشدان است و عالم بما في الضمير عالميان است. پس آيا لازم نبود كه هلاك كند او را همچنان كه هلاك كرد قوم عاد را؟ و اگر چه حق سبحانه و تعالي هلاك نكرد فرعون و نمرود را در اول مرحله، با وجودي كه هر يك از ايشان ادعاي خدايي كردند و انا ربكم الاعلي گفتند، و مهلت داد ايشان را تا به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۳ *»
سر رسيد مدت ايشان، و لكن در بين همين مهلتدادن ظاهر نمود دروغ و فساد ايشان را و قرار داد علامات و دلالات چندي كه خبر دهنده بود از بطلان قول و فعل ايشان و چونكه مدتشان به سر رسيد امر پروردگار نيز در رسيد و ايشان را بسوي خاك برگردانيد انّ في ذلك لعبرة لاولي الالباب.
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «مسلمين راهي ندارند بر رد اين اعتراض مگر اينكه بگويند كتب موسي تغيير يافته و بر حالت اصلي خود باقي نمانده است» بدرستي كه آن چيزهايي كه ما پيشتر ذكر كرديم كفايت ميكند بر رد اين اعتراض و احتياج به تغيير يافتن كتابهايشان نيست.
و با وجود اين ميگوييم كه اگر كتابهايشان باقي بود بر همان طور كه خدا نازل فرموده بود البته آنهايي كه پيشتر بودند بر آن حضرت اعتراض مينمودند و اعتراضشان نيز وارد بود به جهت اينكه در قرآن مذكور است كه ايشان تحريف كلمات از مواضعش نمودهاند. اگر اين كلام دروغ ميبود، و تغييردادنشان بياصل بود، البته آنها كه پيشتر بودند انكار ميكردند بر آن بزرگوار به جهت اينكه او عيب ميگيرد بر كتابهاي ايشان و خودش يك دروغ واضح ظاهري و باطل صريحي ميآورد و ميگويد لايأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه يعني هيچ باطلي در او راه نمييابد از هيچ طرف و ميگويد الا لعنة اللّه علي الكاذبين و خودش دروغ ميگويد و كفايت ميكند در تغيير يافتن كتابهاي ايشان انكار نكردن پيشينيان با آن شدت تعصب و تصلّبشان در كفر، و دشمن بودنشان با اين سيد مكرم ونبي معظم۹ و شكي نيست در اينكه دشمن هر حجتي كه به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۴ *»
دستش بيايد باقي نميگذارد كه به آن حجت نگيرد بر دشمن خود هر چند كه حجت ضعيفي باشد. پس چه گمان داري به كسي كه حجت واضحه و بينه ظاهره در دست داشته باشد؟ پس اگر ممكنشان ميبود كه حجت بگيرند به آنچه اين شيخ ذكر كرده البته حجت ميگرفتند، اگر چه محض زور و بهتان بود تا آنكه عار و ذلت جزيه دادن بر ايشان قرار نگيرد. و چگونه مذلت را بر خود قرار ميدادند با آن تكبر و علوي كه در نفوس عرب است با وجودي كه در دست خود داشته باشند يك چيزي كه مذلت را از خود دفع نمايند؟ پس اين نيست مگر به جهت صحيح بودن هر چيز كه در قرآن است، و تغيير يافتن كتابهاي ايشان، و آنچه ما گفتيم ظاهر و معلوم است.
و اما قول اين شيخ گمراه كه «اگر منصف هستي تأمل كن و ببين كه هرگاه كسي بگويد قرآن تغيير يافته آيا مسلمين از او قبول ميكنند و اين را از او ميشنوند» ميگوييم كه شكي و ريبي نيست در اينكه فرقه ناجيه از مسلمين اين را قبول ميكنند و تسليم دارند كه قرآن تغيير يافته، و ناقص شده، و تحريف شده، نه به اين معني كه زياد شده باشد در او يك كلامي به همان نظم و ترتيب، از جهت اينكه محال است با معجزه بودن قرآن آوردن كلامي مثل او و اگر براي احدي ممكن باشد آوردن مثلش در اين وقت معجزه نخواهد بود. پس تحريف و تغيير به زياد كردن كلامي كه منظوم و مرتب باشد، و معني تمامي داشته باشد، قطعاً واقع نخواهد شد به همان دليل و برهان قاطعي كه ذكر شد. و اما تحريف و تغيير به اين معني
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۵ *»
كه آيهاي را از جايي برداشتن و به جاي ديگر گذاشتن، به تحقيق كه اين واقع شده است و اين كار صادر شد از اهل جور و استيلا و منافقين اهل اسلام، آن كساني كه ايمانشان به محمد۹ از براي طمع و رياست بود نه از براي دين، مثل منافقين بنياسرائيل كه هارون را واگذاشتند و گوساله سامري را پرستيدند. و چگونه با گوساله پرستي حاصل ميشود عمل كردن به تورات به همان طوري كه نازل شده است؟ زيرا كه تورات امر ميكند به ترك عبادت هر چيزي كه غير از خدا است و بني اسرائيل كه ترك عبادت گوساله نكردند و بعد از اينكه موسي آمد و آنها را كشت محبت گوساله از دلهاي آنها بيرون نرفت و ايشان بر همان مذهب باقي ماندند، و بر نفاق و گمراهي اصرار مينمودند و آنها و امثال آنها و امثال امثال آنها از منافقين هر ملت و امت در وقتيكه مسلط و مستولي شوند البته تحريف و تغيير خواهند داد لعن اللّه المغيّرين و المحرّفين من الاولين و الاخرين.
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «ممكن نيست از براي مسلمين كه دليلي بياورند بر صحت كتاب خود كه برابر باشد با دليلي كه ما ميآوريم بر حقيت كتاب خودمان مثل اينكه از كتاب ما نسخههاي بسيار نوشته شد و در جميع آفاق منتشر گرديد و كتاب ما را اهل هر زبان و هر لغت به زبان خود او را حفظ نمودند» ميگويم كه اين حرف را محض فريب دادن گفته است و بدرستي و تحقيق كه ما دليل آورديم بر صحت كتاب خودمان به اينكه او معجزه پيغمبر ما۹ ميباشد و جميع خلق از اولين و آخرين خصوصاً عرب از زمان پيغمبر۹ تا روز قيامت، با تفاوت درجات ايشان
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۶ *»
در علم و معرفت، و اختلاف ترقيات ايشان در علوم حقيقيه و رسميه، كلاً عاجزند از اينكه مثل كتاب مابياورند و به تحقيق كه او را نازل گردانيده است خداوند مجيد به علم خود و ممكن نيست از براي هيچ مخلوقي كه مثلش را بياورد، مگر اينكه خداي ديگري مثلش را بياورد و ادله توحيد، دو خدا بودن را باطل كرده است. و كتاب ما اگر چه به يك لغت و زبان است لكن جميع لغتها و زبانها و علوم و اسرار و حقايق در او پنهان است و تفصيل هرچيزي در او هست و او كلام خدا است چنان كلامي كه هيچ باطلي در او راه نمييابد. پس هرگاه باطل ميبود البته خداوند سبحانه بيان ميفرمود بطلان او را و در قلب يكي الهام مينمود آوردن مثلش را، و با وجود اينكه پيغمبر۹ بر همه عرب و ساير خلق غلبه نمود. پس اگر اين كتاب بر حق نباشد، لازم ميآيد كه خدا خلق را به باطل واداشته باشد، و تصديق دروغگو نموده باشد، و از براي خلق بر خدا حجت بوده باشد، و او سبحانه و تعالي امر رابر خلق پوشانيده باشد، و ايشان را هدايت نكرده باشد بسوي راه راست. و هرگاه مردي ادعا كند بر خدا و افترا ببندد بر او كلامي را كه عاجز باشند اهل هر عصر، و اهل هر لسان، در حال حيات، و بعد از موتش، تا سال هزار و دويست و پنجاه و هفت از هجرت علي مهاجرها آلاف الثناء و التحية، و در اين مدت هيچكس به هم نرسيد كه نقض اين باطل را نمايد، و حق را پابرجا كند، با وجود اينكه بسياري از خلق معتقد حقيتش باشند به جهت عجز ايشان از آوردن مثلش، و غلبه بر همه كس نمايد، و با همه اينها خداوند سبحانه حق را از براي ايشان بيان
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۷ *»
نفرمايد، پس خدا در اين وقت هدايت كننده نخواهد بود و اگر اين فعل بر خدا جايز باشد و شخصي هزار و سيصد سال تقريباً انتظار معارض بكشد و بعد هم احتمال بدهد كه شايد كسي مثل اين قرآن بياورد، هرآينه باقي نخواهد ماند نه از براي هيچ نبيّي نبوتش، و نه از براي هيچ رسولي رسالتش، به سبب اين احتمال باطل، و اين توهم زائل، و گمان نميكنم كه هيچ عاقلي همچه مذهب سخيفي اختيار نمايد.
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «كتاب ما به زبانهاي مختلفه در پيش همه فرق محفوظ مانده» اگر قصدش از اين كتاب همان كتاب تغيير داده شده است شايد كه اين حرف صحيح باشد و اگر قصدش آن انجيلي است كه خداوند عالم بر پيغمبر خود عيسي۷ نازل گردانيده محال است كه بتواند اين را ثابت كند.
سـؤال: پس اي مولاي من در آن وقت آن شيخ به من گفت كه اما آن چيزي كه مسلمين ادعا ميكنند كه در فصل چهاردهم انجيل يوحنا آن انجيلي كه در آن وعده داده است از آمدن فارقليط جميع اوصاف محمد۹ نوشته بود و لكن نصاري آنها را پاك كردند و تغيير دادند اي كاش كه ميدانستم كه اين تغيير بعد از ظهور محمد۹ واقع شد يا پيش از ظهور محمد اگر چنانچه مسلمين گمان ميكنند كه بعد از آن حضرت واقع شده باشد اين ممكن نيست زيرا كه در آنوقت از انجيل يوحنا نسخههاي بسيار در همه آفاق زمين منتشر شده بود و به زبانهاي مختلفه ترجمه شده بود و هريك از آن نسخهها با ديگري موافقت مينمود و هيچ اختلافي در
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۸ *»
فصل چهاردهم انجيل در ميان نسخهها نبود و اگر گمان ميكنند كه اين تغيير پيش از محمد۹ واقع شده است نميدانم كه در آن هنگام چه چيز باعث شده بود آنها را بر تغيير دادن زيرا كه ممكن نبود آنها را كه پيشتر بدانند آن چيزي را كه محمد۹ بعد از مدتها به تدريج خواهد آورد پس اي مولاي من بعد از آن نصراني شروع كرد به ذكر معجزاتي كه حضرت عيسي۷ آورده بود مثل شفادادن كور مادرزاد و شفادادن پيس و برخيزاندن زمينگير و زندهكردن مردگان و گفت اما محمد به جز شمشير معجزه ديگري نياورد ولكن از او معجزه چندي نقل ميكنند اما چه معجزهها، يا از آن چيزهايي است كه به حيله كردن آوردنش در قوه بشر هست، يا از آن چيزهايي است كه بر هيچ كس ظاهر نشده و هيچكس از او نديده است، و يا از آن محالاتي است كه عقل قبولش نميكند، پس به هيچ يك از اينها اعتماد نميتوان كرد ولكن شريعتش پيروي كرده شد به جهت اينكه شمشير طريقش را آسان نموده بود، كه حتي علماي ايشان دليل ميآورند بر صحت شريعت خود به بسياري جنگها و غالب آمدنها كه كار پادشاهان است براي گرفتن بعضي بعضي ديگر را و اگر همچنين چيزي هم دليل تواند شد فايدهاي براي ايشان ندارد زيرا كه هميشه غلبه از براي آنها نبود بلكه اكثر اوقات به درياها و بيابانها ميگريختند.
جـواب: ميگويم كه قول اين شيخ نصراني از آنجا كه گفت «اما آن چيزي كه ادعا ميكنند مسلمين» تا آنجايي كه گفت «لكن نصاري آنها را پاك كردند و تغيير دادند»، بدرستي و تحقيق كه ادعاي مسلمين صحيح
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۴۹ *»
است و آنهايي را كه محو كردهاند تا حال در تورات و انجيل اصلي باقي است و لكن در آن انجيلها كه ترجمه كردهاند آنها را ننوشتهاند از ترس اينكه مبادا مسلمين آنها را ببينند و بر ايشان حجت بگيرند لكن ندانستند كه مسلمين را حاجتي بسوي آنها نيست در اثبات نبوت پيغمبر خود زيرا كه آن قرآني كه نازل شده است بر پيغمبر ايشان اقوي حجت و ابلغ بينه است بر اثبات مدعاي ايشان و اين يك معجزه باقيه مستمره است به استمرار نبوت آن حضرت تا وقت دميدن صور.
و اما اين تغييري را كه اينهمه شقوق از برايش قرار داد، و اينهمه كلمات مزخرفه بر او مترتب ساخت، جوابش اين است كه بعد از آنكه عيسي به آسمان بالا رفت منافقين و اشرار امتش انجيل را تغيير دادند و در وصيش شمعون الصفا اختلاف كردند و به هفتاد و دو فرقه متفرق گرديدند كه همه آنها در آتشند مگر همان يك فرقه كه پيروي شمعون صفا نمودند واگر مجالي و اقبالي از براي من بود ذكر ميكردم از براي تو همه آن فرق و مذاهب و اختلاف آنها را لكن حاجتي نيست ما را بسوي ذكر آنها مگر به قدر اينكه بدانند كه ما مطلع هستيم بر مذاهب و فرق و اعتقادات فاسدهاي كه اعتقاد كردهاند، و نسبت ميدهند آنها را به خدا و نبياللّه عيسي و روحالقدس، كه عقل سليم امتناع دارد از قبول كردن آن اعتقادات و ديانت به آنها را و لكن امر ما از آفتاب روشنتر است.
و اما قول آن نصراني از آنجا كه گفت «اگر مسلمين گمان كردهاند كه پيش از پيغمبرشان تغيير واقع شده» تا آنجا كه گفت «ممكن نبود نصاري را
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۰ *»
كه پيشتر بدانند آن چيزي را كه محمد۹ به تدريج خواهد آورد» اين را محض زينت دادن و فريب دادن و تلبيس كردن گفته است زيرا كه حضرت عيسي۷ خبر داده بود امت خود را به آمدن پيغمبر آخرالزمان۹ چنانچه قرآن بر اين ناطق است و تصديق نكردن ايشان قرآن ما را به ما ضرري نميرساند به جهت اينكه بشارت دادن عيسي به آمدن محمد۹ در قرآن مذكور است و قرآن ما در پيش چشم نصاري بود كه ميديدند. و هرگاه خبر دادن عيسي امت خود را از آمدن پيغمبر ما دروغ ميبود، البته لازم بود كه انكار و تكذيب پيغمبر ما نمايند، و بپرسند از او كه در كجاي انجيل اين بشارت مذكور است؟ و چون ما ديديم كه از آن حضرت نپرسيدند بلكه از براي آن حضرت تسليم كردند ولكن چون تصديق آن حضرت۹ نكردند مبتلا شدند به بلاها و خواريها و واقع شد بر ايشان عار و شنار. آيا نميبيني كه چطور عربها انكار كردند بر پيغمبر۹ در دو لفظ استهزاء و كبّار به گمان اينكه اين دو لفظ عربي نيست تا آنكه پيغمبر۹ حاضر گردانيد يك شيخ بسيار مسني را و امر فرمود به نشستن او چون نشست امر به برخاستنش فرمودند و چون برخاست امر به نشستنش فرمودند تا سهمرتبه پس آن شيخ به هم برآشفت و گفت اتستهزء بي و انا شيخ كبّار پس آن حضرت بسوي آن جماعت التفات نمودند و فرمودند بشنويد اي جماعت، پس هرگاه انكار كنند به آن بزرگوار۹ در چيزي كه قدري متروك شده باشد، چگونه ساكت خواهند شد از اينكه دروغ صريحي و افتراء واضحي بر ايشان بسته شود پس هرگاه آن چيزي كه در قرآن است
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۱ *»
خلاف واقع ميبود چگونه از آن ساكت ميشدند؟ پس سكوت ايشان دليل عجز ايشان است از رفع كردن و تكذيب نمودن اين خبر به يك حجت واضحهاي. و بر فرض اينكه عيسي۷ ايشان را خبر نداد، ميگوييم كه چون نصاري در انجيل صفات و احوال نبي مكرّم و رسول معظّم۹ را نوشته ديدند عزم كردند بر مخالفت و پيروي نكردن آن حضرت۹ از ترس بيرون رفتن رياست از دست ايشان، و اگر باقي ميگذاشتند در انجيل احوال و صفات آن حضرت را هر آينه حجتي بود بر ايشان پس چارهاي نيافتهاند مگر محوكردن و تغيير دادن آن اوصاف را، همچنانكه منافقين امت پيغمبر چنين كردند. و همچنين ميگويم كه كهنه و اجنه و شياطيني كه استراق سمع ميكردند در آن ايام بسيار بودند، و دوستان خود را خبر ميدادند به ظهور محمد۹ ، و چونكه آن اشقياء عزم بر متابعت و انقياد براي آن حضرت۹ نداشتند، محو كردند و تغيير دادند كتابهاي خودشان را، تا متمكن شوند از پيروينكردن در وقت ظهور آن حضرت. آيا نشنيدهاي كه يهود عزم كردند بر قتل آن حضرت، و آن حضرت در ظاهر طفل بودند و خداوند عالم آن ملاعين را متمكن نساخت بر قتل آن حضرت صلوات اللّه وسلامه عليه و آله الطاهرين، با وجودي كه آن بزرگوار در كوچكي ادعاي نبوت نفرموده بودند، و ادعاي نبوت نكردند مگر بعد از چهل سال، و با وجود اين از وقتي كه در شكم مادرش بود در صدد قتلش برآمدند تا وقتيكه اظهار نبوتش را فرمود و رسالتش را آشكار نمود و مردم را بسوي خدا خواند. پس آن چيزي كه موجب و داعي
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۲ *»
شد يهود را كه در خردسالگي در صدد قتل آن حضرت۹ برآيند همان چيز داعي شد نصاري را كه كتابهاي خودشان را تغيير دهند. و اينها كه ما ذكر كرديم نتيجه و خلاصه علت تغييردادن ايشان است مر كتابهاي خود را و الا براي تغييردادن ايشان كتابهاي خود را، اسباب و مقتضيات بسياري است كه ذكرش باعث طول كلام خواهد شد و هركس كه طالب است دانستن آنها را رجوع كند در آن كتابهايي كه به تفصيل بحث از احوال نبوت كردهاند و مقصود ما در اينجا اشارهنمودن و دفع باطل و قطع فساد بود.
اما قول سائل سلمه اللّه تعالي كه گفت اي مولاي من بعد از آن نصراني شروع كرد در ذكر كردن معجزههايي كه عيسي۷ آورده بود الخ ميگويم آن معجزات به همان طوري است كه ذكر شده است به جهت اينكه عيسي علي نبينا و آله و عليه السلام از پيغمبران اولواالعزم است و در نزد خداوند عالم صاحب قدر جليل و مرتبه عظيم است و او اشرف پيغمبران بعد از چهار پيغمبر اولواالعزم است و او مثلي است از براي قائم آلمحمد۹ ، و او زنده و موجود است، و بسوي آسمان چهارم بالا رفته و ساكن در بيتالمعمور است، و انتظار ظهور مولاي ما جناب قائم عجل اللّه فرجه و روحي له الفداء عليه و علي آبائه آلاف التحية و الثناء را ميكشد، و جناب عيسي۷ يكي از حمله عرش است. و بعضي از معجزات او شفا دادن كور مادرزاد و پيس و برخيزانيدن زمينگير و زنده كردن مردگان ميباشد و آن بزرگوار منزه و مبرا است از آن چيزهايي كه نصاري در حق
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۳ *»
او ميگويند، و بلندتر است از آن چيزهايي كه ما در حق او ميگوييم، و نصاري نشناختند آن حضرت را حق شناختن زيرا كه يك مرتبه خدايش خواندند، و يك مرتبه پسر خدايش ناميدند، و به غير اوصاف خودش او را وصف كردند، و به غير علاماتش از براي او علامت قرار دادند، مگر آن كساني كه پيروي شمعون الصفا را كردند و او را وصف كردند كه بنده خدا و رسول او است، و روحي است از جانب حق سبحانه و تعالي كه القا شده است بسوي مريم، و مَثَل او در پيش خدا مثل آدم۷ است كه او را از خاك خلق نمود و بعد از آن كن فيكون به او فرمود و آن بزرگوار۷ از حيثيت فخر و شرف بلندتر است از هرچيز كه ما بگوييم يا غير ما بگويند از سنخ رعيت در حق او، و شكي در اين نيست لكن عيسي۷عارش نميآيد از اينكه شريعتش نسخ شود و نبوت محمد۹ ثابت شود و او يكي از رعيتهاي آن حضرت۹ بودهباشد، و همچنين عارش نميآيد از اينكه بنده خدا باشد.
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «محمد۹ معجزهاي نياورد بلكه به شمشير از پيش برد ولكن از او معجزه چندي نقل ميكنند اما چه معجزهها يا از آن چيزهايي است كه به حيله كردن در قوه بشر هست و يا از آن چيزهايي است كه هيچ كس از او نديده است و يا از آن محالاتي است كه عقل انكارش ميكند مثل اينكه ميگويند شقالقمر كرده است پس بنابراين هيچ اعتمادي بر ادعايش نخواهد بود»،
ميگويم كه قول اين شيخ گمراه تمامش باطل و كلامش مجتثّ و زائل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۴ *»
است. اما آن كلامي كه گفت «محمد۹ معجزهاي نياورد بلكه به شمشير از پيش برد» ميپرسم كه آيا كدام معجزه ظاهرتر از قرآن است؟ كه هرگاه جمع شوند جميع جن و انس برآوردن مثلش نميتوانند كه مثلش را بياورند، هرچند كه بعضي از ايشان ياري كننده باشد ديگري را. و كدام معجزه عيسي با اين معجزه برابري ميكند؟ چه جاي آنكه زيادتي كند؟ و بدرستي كه برطرفكردن كوري و پيسي، بسا ميشود كه در او شبهه كنند به اينكه ممكن است از براي طبيبهاي ماهر اين كار مثل زنده كردن مرده بدرستي كه اتفاق افتاد از براي بعضي از طبيبها كه زنده كرد مرده تازه را، و هرچند آن چيزي كه عيسي۷ آورده بود معجزه بود به جهت اينكه زنده ميكرد مرده پوسيده را لكن بالكليه دفع شبهه نميكند مگر به يك پاره علامات خارجيه، به خلاف قرآن كه اين همان الفاظ و حروفي است كه همهكس او را استعمال ميكند، و اين حروف چيزي است كه هميشه بر زبانها جاري است، و اصل الفاظ هوا است، و جدا كردن حروف از هم و وصل كردن بعضي به بعضي، و اين آسانتر از همه چيز است براي هركس، و مع ذلك پيغمبر ما۹ همين الفاظ را به يك تركيب و تأليفي آورد كه كل خلق عاجز شدند از آوردن مثلش و غلبه نمود بر كل خلق و فرمود كه يك سوره مثلش بياوريد،و اگر يك سوره مثلش ميآوردند نبوتش باطل ميشد، و حجتش قطع ميشد، با اين حال ممكن نشد از براي احدي كه مثل يك سورهاي از سورههاي كوچكش بياورد بلكه ممكن نشد از براي احدي كه يك كلامي به سياق قرآن جاري نمايد زيرا كه قرآن هيچ شباهت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۵ *»
به كلام مخلوق ندارد نه به نظم و نه به نثر و نه به خطبههاي ايشان و نه به غير اينها از ساير كلماتي كه استعمال ميكنند. به جهت اينكه قرآن خلقتش مثل خلقت انسان است و هركس كه قادر است كه خلق كند خلقي مثل انسان قادر است كه بياورد مثل قرآن و يايك سورهاي از سورههاي قرآن. پس چون نتوانستند و خدا ايشان را متمكن از اين نساخت ما دانستيم به يقين كه قرآن معجزهاي است كه جميع معجزهها در تحت اين فرومانده و جميع طبايع و ارواح از آوردن به مثلش عاجزند و تا روز قيامت اين معجزه باقي و مستمر است. و آيا معجزه كدام پيغمبر باقي ماند به بقاء نبوتش؟ بلكه باقي ماندن معجزه حاصل نشد از براي احدي از انبياء غير از پيغمبر ما۹ . و با وجود اين انكار معجزه بودن قرآن ناشي ميشود يا از كمال بيانصافي و از حد درگذشتن و يا از كمال بيفهمي و بي ادراكي و ضعف معرفت و جهل به مواقع اشياء و همه اينها موجود است در طايفه كفار از يهود و نصاري زيرا كه نه تعقل امر خدا را مينمايند، و نه از اوليائش قبول ميكنند، عجب حكمت بالغهاي است كه فايده نميدهد ايشان را ترسانيدن ترسانندگان. و اما جهال ايشان ضعفا و ناتواناني هستند كه كر و گنگ و كور شدهاند، و هيچ چيز نميبينند، و تعقل نمينمايند، و در وقت دخول آتش خواهند گفت پروردگارا ما اطاعت بزرگان و پيشوايان خود نموديم، پس ما را گمراه كردند، و از راه بيرون بردند، اي واي چه بسيار حسرت بزرگي است كه تمامي ندارد، و چه زبانه آتشي است كه خاموشي ندارد. پس سؤال مينمايم از خداوند خود كه ما را نگه دارد و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۶ *»
عاقبت نيكو كرامت فرمايد.
و اما اقامه نمودن آن حضرت۹ شريعتش را به شمشير چيزي منكر و تازهاي نيست بلكه عادت همه پيغمبران اين بود كه در وقتي كه قومشان اكتفا نميكردند به معجزات، و منقاد نميشدند از براي آيات ظاهرات، پس به شمشير حكم ميكردند در ميان ايشان. و الا هرگز حجتي بر پا داشته نميشد، و بينه خداوندي ظاهر نميگرديد، زيرا كه مردم همه اهل دنيا هستند، كه نه باز ميدارد ايشان را خوف از خدا، و نه ايمان به روز جزا، و هرگاه استيلا به هم ميرسانيدند اهل باطل كمال استيلا، هرگز حقي ظاهر نميشد، و دعوت هيچ پيغمبري به خلق نميرسيد، زيرا كه اهل باطل منع ميكردند از اظهار كردن حق، و از همين جهت پيغمبران با ايشان مقاتله ميكردند، تا اينكه ضعيف شود شوكت ايشان، و برهم شكسته شود صولت ايشان، تا كلمه حق را بتوانند به نزديك و دور برسانند، و تا جميع مردم آگاهي يابند، تا اينكه در آن وقت ايمان آورد هر كه ميخواهد و كافر شود هر كه ميخواهد. و از اين جهت است كه ميبيني پيغمبر ما۹ را كه هرگاه مسلط ميشد بر طايفهاي اكراه نمينمود ايشان را بر ايمان و اسلام، بلكه از ايشان فداء قبول ميفرمود، و جزيه ميگرفت، و منت بر ايشان ميگذاشت، و ايشان را رها مينمود. و مقصود پيغمبر۹ از شمشير كشيدن و قتال كردن اين بود كه برهم شكند شوكت باطل را، تا متمكن شود از ظاهر كردن حق. و از همين جهت بود محاربه كردن موسي۷ و وصيش يوشع بن نون با عمالقه، و محاربه كردن موسي و وصيش بعد از او مشهور
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۷ *»
و معروف است، و نصاري هم انكار اين نميكنند، و در همه تواريخ مذكور است، و بنياسرائيل به سبب همين جنگنكردن با عمالقه چهل سال در تيه گرفتار شدند. پس آيا ميتواني كه ثابت كني از محاربه كردن موسي۷ مذمت و عيبي در نبوت او؟ بلي شمشيركشيدن اثبات عيب ميكند در وقتي كه پيغمبر معجزه نياورد، و مستجاب شدن دعا از او ظاهر نشود، و عناية اللّه در هر باب با او نباشد، ولكن همه آنها در پيغمبر ما۹ منتفي است، به جهت ظاهر شدن معجزات و خوارق عادات بسيار از آن بزرگوار۹، و اگر تو انكار همه معجزات آن حضرت بكني انكار قرآن نميتواني كرد، و اين ظاهرترين معجزات او است و اگر ميگويي نه، و تصديق من نميكني، بياور مثل قرآن يا مثل يك سورهاي از سورههاي كوچك قرآن، و اعانت بجو از هر كه ميخواهي از انس و جان از سحره و كهنه و اهل جفر و جامعه، و هركسي كه اميد رسيدن به مطلوب خود از او داري. پس اگر مثلش را آوردي باطل ميشود نبوت اين پيغمبر۹ و اگر نياوردي بدان كه تو مفتري و كذابي، و هرگاه جايز بود عملكردن به مقتضاي اين احتمالات، هرگز ثابت نميشد از براي هيچ نبيي نبوتي و نه از براي هيچ رسولي شريعتي فعلي الدين السلام. پس هرگاه اين شيخ عيب ميگيرد بر پيغمبر ما از شمشير كشيدن از اين جهت كه شمشيركشيدن از مقتضاي نبوت نيست، تو دانستي كه از مقتضاي نبوت بعد از معجزهآوردن شمشير كشيدن است و الا باطل خواهد شد جميع تعزيرات و حدودي كه انبياء: جاري مينمودند، و اين بالاتفاق باطل است. و اگر از اين جهت عيب ميگيرد كه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۸ *»
عيسي شمشير نكشيده، بتحقيق كه موسي شمشير كشيد و اگر هركار كه عيسي نكرده است حجت باشد بر ساير پيغمبران، واجب است كه باطل باشد نبوت جميع انبياء و رسل به علت اينكه عيسي۷ زن نگرفت، و جميع پيغمبران از آدم تا خاتم همه زن گرفتند، و عيسي اولاد نداشت و ساير انبياء همه اولاد داشتند، و همچنين باقي احوال. پس مناط در نبوت يك فعل خاصي نيست كه از نبي خاصي آن فعل صادر شود يا نشود، زيرا كه هر نبوتي اقتضاي خاصي دارد و از براي هر رعيتي مصلحت خاصي اقتضا مينمايد. بلكه مناط در نبوت هر چيزي است كه مثبت ادعاي نبي باشد، و آوردن خارق عاداتي است كه مقرون باشد به غلبه كردن بر تمام رعيت خود به حيثيتي كه احدي از رعيتش نتواند كه مثلش بياورد.
و اما كشتن و غارت كردن و اسير نمودن و قصاص كردن و حد جاريكردن در معصيتهاي مخصوصه معلومه، و تعزير كردن بر ساير معاصي، همه اينها از فروع و مقتضيات نبوت است و نبوت برپا داشته نميشود مگر به اينها، بلي گاه ميشود كه بعضي از انبياء به حسب مصلحت رعيت مكلف ميشوند به جاري ساختن همه اين احكام همچنان كه جناب ابراهيم و موسي۸ جاري نمودند و پيغمبر ما۹ نيز جاري فرمود. و گاهي مصلحت در اين است كه همه آن حدود را جاري نسازند، بلكه بعضي را جاري سازند، و از بعضي اعراض نمايند، همچنانكه حضرت عيسي و يحيي۸ كردند و آنچه مذكور شد واضح و معلوم است.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۵۹ *»
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «معجزات پيغمبر ما۹ يا از آن چيزهايي است كه به حيله آوردن مثلش ممكن است» ميگويم پس چرا همچنين حيلهاي نكردند، و مثلش نياوردند، تا خلاص شوند از مذلت و خواري و عار و شنار و جزيه دادن؟ و آيا كدام يك از معجزات پيغمبر ما۹ حيله بوده و كدام يك را اراده نموده؟ آيا در توي آفتاب سايه نداشتن آن حضرت؟ يا تسبيح گفتن سنگريزه در دست آن حضرت؟ يا ناله كردن چوب خشك از فراق آن حضرت؟ يا بر روي سنگ خارا باقي ماندن اثر قدم مبارك آن حضرت؟ يا بر روي خاك نرم و ريگ و گل باقي نماندن اثر قدم آن حضرت۹ ؟ يا از خود بلندتر ديدن او را هركس با او بايستد به هرطور كه باشد و هرچه باشد؟ تا حتي مرغ نپريدن از سر آن حضرت؟ يا جوشيدن آب از چاه خشكيده و خوشگوار شدن آب چاه بدمزه از يك آب دهان انداختن آن حضرت؟ يا شق شدن طاق ايوان كسري در شب ولادت آن حضرت؟ يا خاموش شدن آتشكده فارس و فرورفتن درياچه ساوه در شب ولادت آن حضرت؟ يا غير از اينها از آن معجزاتي كه بيرون است از شمردن و ممكن نيست به آخر آنها رسيدن كه ظاهر شد از آن حضرت؟ آيا كداميك از اينها حيله بوده، و كداميك از اينها را اراده نموده، و چه حيله در اينها بوده كه در قوه بشر هست آوردن مثل اينها؟ و در آنهايي كه موسي و عيسي آوردند نبوده، و در قوه بشر نيست آوردن مثل آنها؟ نميدانم كه چه شده است اين بدبختان را و اين چه حكمي است كه ايشان ميكنند و تا كي معانده با حق ميكنند و تا كي
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۰ *»
اعراض از حق ميكنند و تا كي از حق ميگريزند مثل خري كه از شير بگريزد؟
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «و يا از آن معجزاتي است كه عقل آنها را قبول نمينمايد مثل اينكه ميگويند شق القمر كرد»، ميگويم كه از شقشدن ماه چه محالي لازم ميآيد؟ اگر از اين جهت است كه ميگويي خرق و التيام در فلك جايز نيست به تحقيق كه ما به برهان قطعي ثابت كردهايم در بسياري از رسائل و مباحثات خود كه خرق و التيام هر دو جايز است كه در فلك واقع شود. و بر فرض اينكه خرق و التيام جايز نباشد ميگويم كه از شقشدن ماه هيچ خرق و التيامي لازم نميآيد، زيرا كه كواكب قوايي هستند متألفه كه عارضند بر جسم فلك. پس متميز شدن آن قوي موجب خرق و التيامي نخواهد بود. و ما بر اين مسئله برهان قطعي اقامه نمودهايم در بسياري از كتب و رسائل و مباحثات خود هركس كه ميخواهد به آنها رجوع نمايد زيراكه باكثرت مشاغل، و اغتشاش خاطر، و زحمت و مشقت سفر، بيش از اين مقدورم نيست ولكن در اينها كه مذكور شد چيزي هست كه هر بيمار شفا يابد و هر تشنه سيراب شود واللّه يقول الحق و هو يهدي السبيل.
و اما انكار كردن اين شيخ گمراه شق القمر را اگر از اين جهت است كه در كتب ايشان ننوشتهاند! ميگويم كه هرچند اين دلالت بر محال بودن شقالقمر نميكند لكن ما پيشتر ثابت كرديم كه يهود و نصاري محو كردند از كتابهاي آسماني آن چيزهايي را كه نوشته و موجود بود و صريحاً دلالت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۱ *»
بر نبوت محمد۹ و خلافت آل اطهارش مينمود. پس چگونه معجزات و آيات بينات آن حضرت را ثبت خواهند نمود زيرا كه منكر و معاند هرگز نميخواهد چيزي را كه خصمش به سبب او غلبه نمايد بر او. و اما آن كساني كه تصديق نبوتش كردند همه آن معجزات را نوشتند، و ذكر كردند، و واضح نمودند، برو نگاه كن در كتب تواريخ ايشان تا امر بر تو ظاهر و منكشف گردد. و اين معجزات در قرآن نيز مذكور است پس اگر واقعيت نداشت چرا آنها كه پيشتر بودند انكار نكردند. نه واللّه اگر ميتوانستند انكار ميكردند بر آن حضرت۹ لكن در ظهور به حيثيّتي بود كه انكاركردن به هيچ وجه ممكنشان نبود.
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «متابعت كرده شد شريعت او به علت اينكه طريقش به شمشير گشوده شد» ميگويم كه اين چه ضرر دارد هرگاه امتش اكتفا به معجزات ننمايند، و از مشاهده كردن آيات بينات منقاد نگردند، و از بلند كردن كلمه حق هم ناچار باشد. پس در اين حال به غير از شمشير چه چيز فايده خواهد بخشيد؟ و شكي در اين نيست كه طريق اين شريعت به شمشير گشوده شد، و خبيث از طيب امتياز يافت، و هيچ مذمت و عيبي از اين ثابت نميشود. بلي اين قدر هست كه شمشير كشيدن بدون ادعاء نبوت كردن و بر طبق او معجزه آوردن و به معجزه غلبه كردن نسبت به پيغمبران قبيح است و ما الآن در صدد ذكر و بيان اين مسئله نيستيم.
و اما قول اين شيخ گمراه كه گفت «علماي اسلام استدلال ميكنند بر صحت شريعت خود به بسياري قتال و غلبه كردن» اين كلامي است باطل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۲ *»
و حاشا ثم حاشا كه علماي حق به اين استدلال نمايند و شايد كه به اين استدلال كنند بعضي از علماي باطل از فرق اسلام، و الا علماي حق هرگز به غلبه استدلال نميكنند مگر به غلبه حجت و برهان و دليل و بيان چنانچه خدا فرموده و لن يجعل اللّه للكافرين علي المؤمنين سبيلا.
بدان بدرستي و تحقيق كه هرگاه شخصي ادعا كند وبگويد كه من پيغمبرم و مبعوث از جانب خدا ميباشم از دو قسم خالي نيست يا اين است كه وصف ميكند پروردگار خود را به صفات كماليه، و تنزيه ميكند او را از جميع نقايص و صفات امكانيه، و ثابت ميكند از براي او جميع افعال حسنه را، و نفي ميكند از او جميع افعال قبيحه را، و با وجود اين خودش هم از سلسله شريفه معروفه كريمالاخلاق نيكواصل است، و عمل ميكند هر چه را كه به او امر ميكند، و ترك ميكند هر چه را كه از او نهي ميكند، و عمل به مقتضاي شريعت خود ميكند، و عبادت پروردگار خود مينمايد، و زاهد است از هرچه غير اوست، و طالب است هرچه رضاي او در اوست، و راغب است بسوي مولاي خود. يا چنين نيست بلكه وصف ميكند پروردگار خود را به صفات امكان، و تنزيه نميكند او را از عيوب و نقصان، و ثابت ميكند از براي او جهل و كيف و كمّ و قرانات و اوضاع و اتصال و انفصال و حركت و سكون و ساير صفات امكانيه را، و با وجود اينها خودش هم عمل نميكند به هر چه امر به او ميكند، و ترك نميكند هرچه را كه نهي از او ميكند، پس هرگاه ادعا كننده از اين قسم دويم باشد واجب است تكذيبكردن او، اگرچه اينقدر از خوارق عادات بياورد كه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۳ *»
شمارهاش را به غير از خدا كسي نداند. و واجب است قبول نكردن از او، و حكم كردن به اينكه همه اينها سحر و شعبده و حيل و تمويهاتي است كه حاصل ميشود از استعمال كردن علم سيميا و ليميا و ريميا و هيميا، به علت اينكه ادعاء خودش دليل است بر بطلان او، و وصفش امر پروردگارش را دليل است بر كذب او، و عمل نكردن خودش به شريعتش دليل است بر بياعتماد بودن شريعت او، و شكي نيست كه چنين كسي خبيث و دروغگو است، و جايز نيست التفات كردن به قول او، و اعتماد نمودن به كلام او، و لازم نيست كه اين كس جامع همه اين صفات باشد، بلكه هرگاه يكي از اين صفات در او باشد واجب است اجتناب كردن و اعراض كردن از او. زيرا كه در ادعاء خودش دليل مستقلي هست بر باطل بودنش. و هرگاه ادعا كننده از قسم اول باشد كفايت نميكند همان صفات حقه و علامات حسنه مذكوره در تصديق ادعاي نبوت و رسالت او، بلكه لابد است با آن صفات حسنه، اختبار و امتحان او به طلب كردن معجزات و خوارق عادات از او، تا دانسته شود كه او مبعوث از جانب خداوند عالم است. زيرا كه در اخلاق و آداب و در وصفكردنش خداوند خود را، چيزي نيست كه منافي باشد با نبوتش، پس واجب است او را اختبار كردن به آيات و دلالات ظاهرات و مطالبه كردن خوارق عادات هر چند كه جليل و بزرگ باشد. به علت اينكه به قوت خود ظاهر نميكند اين خوارق عادات را، بلكه ظاهر مينمايد به قوتي كه پروردگارش به او عطا فرموده، بلكه خدا خودش فاعل است و هيچ ممكني او را عاجز نميگرداند. پس
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۴ *»
هرگاه معجزه و خارق عادتي از او طلب كردند و او هم بدون مهلت خواستن و تدبر و تفكر كردن و علاج و حيله نمودن همان معجزه و خارق عادتي را كه از او طلب كردند در همان حين آورد و بعد از آن به آن معجزه بر همه ايشان غلبه نمود به اين معني كه همه عاجز شدند از آوردن مثلش پس شكي و ريبي در اين نيست كه آن معجزه از جانب خدا است و او پيغمبر است و رسول او است به علت اينكه خداوند عالم تصديق دروغگو نمينمايد و راهنمايي به باطل نميكند. و هرگاه اين شخص از جانب خدا نباشد و يك علامتي هم نباشد كه دلالت بر باطلبودنش نمايد در اين وقت خداوند عالم خلق را مهمل گذاشته و راهنمايي به باطل نموده و مردم را در حيرت انداخته تعالي اللّه عن ذلك علواً كبيراً.
و اگر بگويي كه محض احتمال دادن سحر كفايت ميكند بر رد اين شخص، ميگويم كه پس به چه چيز تمييز ميتوان داد مابين سحر و معجزه به علت اينكه در همه چيز اين احتمال ميرود. و بنابراين لازم ميآيد كه خداوند سبحانه خلق خود را در حيرت و ضلالت واگذاشته باشد تعالي اللّه عن ذلك علواً كبيراً.
پس ميگويم كه هرگاه شخصي به همان صفات كه ذكر كرديم ادعاي نبوت كرد، و خارق عادت هم آورد، و غالب شد بر همه رعيت خود به حيثيتي كه هيچكس نتوانست مثل خارق عادتش بياورد، واجب است كه حكم كنيم و قطع به هم رسانيم به اينكه او از جانب خدا است و پيغمبر است يقيناً بدون شك و شبهه. و اين خارق عادتي كه آورده سحر و خيانت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۵ *»
نيست بلكه معجزه است پس اين قاعده كليه را در دست داشته باش و شكر كن خداوند را و پيرو طريقه حق باش هرگاه كه حقيقةً تو طالب حقي و به تحقيق كه ذكر كردم از براي تو در اين مختصر اسهل و اجلي و اوضح طريق را بسوي نبوت محمد۹ و اگر بينا باشي و گوش فراداري و انصاف بدهي بعد از اين به هيچ چيز محتاج نميشوي فافهم ما القيت اليك و اللّه خليفتي عليك.
سـؤال: اي ضياي ابصار من، بعد از آني كه ديد از من پدرم گوش فراداشتن بسوي حبر يهودي، و حرف شنيدن از معلم نصراني را، پس به اعلا صوت خود فرياد بر من زد و گفت اي پسر گويا تو ديوانه شدهاي آيا ميخواهي كه ترك اسلام و مسلمين كني و ميل بسوي اين كفره و ملاعين نمايي؟ پس من گفتم اي پدر ارشاد كن مرا، خدا تو را ارشاد فرمايد. پس دست مرا گرفت و برد بسوي جماعتي از مسلمين كه گويا مجتمع ديدم من ايشان را در يك مكاني كه بدنهايشان به هم نزديك بود، و قلوب و اذهانشان از هم متفرق بود. پس گويا در آن حال از همه سؤال كردم ديدم كه هر يكي به اعتقاد صحيحبودن مذهب خود ابطال ديگري مينمايند و بعضي وصيت ميكنند مرا به واسطه قرار ندادن مابين خود و خداي خود غير از محمد۹ و اصحاب او. و بعضي ديگر وصيت ميكنند مرا به واسطه قرار ندادن مگر محمد و آل او صلي اللّه عليهم را. پس در آن هنگام گويا متحير و متوقف شدم پس گويا سؤال كردم از همه ايشان كه آيا پروردگار من راضي ميشود از من به تقليد كردن من يكي از شماها را در
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۶ *»
اصول دين و فروع دين يا نه؟ پس همه جواب دادند كه البته خدا از تو راضي نخواهد شد زيرا كه حق يكي ميباشد، و ما همه در او اختلاف كردهايم، و هريك از ما مدعي حقيت مذهب خود است. بلكه واجب است بر تو و امثال تو تفحص كردن از فرقه ناجيه از ما تا كه از روي بصيرت و يقين ملازمت فرقه ناجيه را اختيار نمايي تا در آن وقت هرچه بكني و بگويي از تو قبول شود و در نزد بارئ خود پسنديده و مقبول باشي.
جـواب: مراد سائل از اين پدر پدر تربيت و عادت است به دليل دورنشدن و مفارقت نكردن در هيچ حال از او. و اين عادات مفارقت نمينمايند مگر در نزد مطمئن شدن و ثابت بودن و چونكه هنوز اطمينان و ثبات از برايش حاصل نشده بود پدرش فرياد برآورد تا كه برگرداند اورا بسوي آن عادات اوليهاي كه در آنها تربيت يافته و نشو و نما كرده است يعني برگرداندش بسوي ملت اسلام، و فرقه محقه اثناعشريه، و بر او فرياد زد تا برگرداند او را از آن فرقه هاي ديگر و چونكه اين پدر، پدر تربيتش بود از او طلب ارشاد نمود پس او هم ارشاد نمود او را بسوي ملت اسلام. و چون ملت اسلام را علماي او حفظ ميكنند و حَمَله او بيان ميكنند لهذا او را آورد بسوي علماي اسلام. و چونكه امت محمد۹ هفتاد و سه فرقه شدهاند و يك فرقه ايشان ناجيه ميباشند و باقي در نارند لهذا سائل ديد كه در ظاهر اسلام همه اجتماع دارند و اسلام ايشان را مجتمع نموده ولكن در اعتقادات خود مختلفند و هريك به راهي ميرود كه بر خلاف آن راهي است كه ديگري ميرود چنانكه خداوند فرموده است تحسبهم جميعاً و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۷ *»
قلوبهم شتي ذلك بأنهم قوم لايعقلون و اين تفرقه به جهت اين است كه آنها قومي هستند كه تعقل نميكنند، و يقين به هم نميرسانند به علت اينكه يقين دارنده اختلاف نميكند و تعدي از حق نمينمايد. سپس هنگامي كه داخل شد بر ايشان و سؤال كرد از ايشان خواندند همه او را بسوي مذهب خود چون قصدشان رضاي خدا نبود بلكه مقصودشان كثرت و غلبه بود چنانكه خدا فرموده الهيكم التكاثر حتي زرتم المقابر يعني مشغول ساخت شما را بسيار جمع كردن تا زيارت قبرهاي خود كرديد و در قبرهاي خود داخل شديد و اين جماعت هم مرده است عقول و ارواح ايشان و مدفون شدهاند در قبور طبايع و اشباح خود و همچنين خداوند عالم فرموده است و اذا رأيتهم تعجبك اجسامهم يعني هرگاه كه ببيني تو ايشان را به عجب در ميآورد تو را اجسام ايشان و از اين جهت كه هريك از آن فرقهها طالب بودند كثرت صوري و غلبه ظاهري را هريك از ايشان او را بسوي مذهب خود خواندند. ولكن اين سيد غالب شد بر ايشان به جهت اينكه توفيق و تسديد خداوندي با او بود، زيرا كه طلب حق بدون معانده مينمود. پس خداوند عالم توفيق به او كرامت فرمود و الهام نمود او را به اينكه گفت به ايشان كه آيا راضي ميشود از من خداوند من به محض تقليدكردن بدون تحقيقكردن و بر بصيرت بودن و فكر و تأمل نمودن؟ پس نتوانستند كه بگويند بلي از جهت اينكه تقليد در اصول دين به اجماع مسلمين جايز نيست مگر بعضي از شواذ نادره كه اعتنايي به قولشان و التفاتي بسوي خلافشان نيست و به جهت تنگي وقت و ظاهر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۸ *»
بودن اين مسئله احتياج به شرح و بياني نيست. و چون اين سيد سلمه اللّه ثابت كرد استيضاح و استبصار و بذل مجهود را در چيزي كه بتواند متوجه شود به آن چيز بسوي معبود خود لجام زد بر سر ايشان و گنگ كرد ايشان را از تكلمكردن. پس متمكن شد از تفحص كردن و در صدد بحث برآمد پس ما هم انشاءاللّه تعالي مينماييم به او فرقه محقه را و ارشاد ميكنيم او را بسوي فرقه ناجيه تا بعد از اين باك نداشته باشد از خارج شدن خارجيان و مرتد شدن مرتدان.
پس ميگوييم به ياري خدا و توكل بر او كه بعد از آني كه ثابت كردم از براي تو به بينه و برهان كه محمد۹ نبي بر حق است، و مبعوث بر جن و انس و جميع خلق است، و اعظم معجزات او قرآن است، و قرآن از جانب خداوند ديّان است، و مذكور در همين قرآن است كه محمد۹ نذير و مبعوث بر جميع عالم و عالميان است.
ميگوييم كه امت محمد۹ بعد از او متفرق شدند، و حمله شريعت او مختلف گرديدند، همچناني كه دأب هر نبيّي اين بود كه چون از دنيا رحلت مينمود امتش در وصيش اختلاف مينمودند و متفرق ميشدند. و بدرستي كه يهود هفتاد و يك فرقه شدند، يك فرقه از ايشان ناجي ميباشد و اين فرقه همانها هستند كه پيروي و متابعت يوشع بن نون وصي حضرت موسي۷ را كردند. و نصاري هفتاد و دو فرقه شدند، و يك فرقه از ايشان ناجي است و اين فرقه همانها هستند كه پيروي شمعون الصفا وصي حضرت عيسي۷نمودند. و امت محمد۹ نيز هفتاد و سه فرقه شدند،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۶۹ *»
و يك فرقه از ايشان ناجي و رستگار و بر حق است و باقيشان در آتشند. و از آنجا كه خداوند سبحانه به پيغمبر خود خطاب كرده و فرموده قل ما كنت بدعاً من الرسل يعني بگو اي محمد كه من رسول تازهاي نيستم و چونكه هر نبي صاحب شريعتي از براي او وصيّي بوده است، پس واجب است كه از براي محمد۹ نيز وصيّي بوده باشد. و همچنين خداوند عالم فرموده ما يقال لك الا ما قد قيل للرسل من قبلك يعني گفته نميشود از براي تو اي نبي مكرم مگر آن چيزي كه گفته شده از براي رسولان قبل از تو و نيز فرموده شرع لكم من الدين ما وصي به نوحاً و الذي اوحينا اليك و ما وصّينا به ابرهيم و موسي و عيسي ان اقيموا الدين و لاتتفرقوا فيه يعني خدا شريعت قرار داد از براي شما همان ديني را كه وصيت كرد به آن دين نوح۷ را و آن چنان چيزي كه وحي كرديم ما بسوي تو و وصيت كرديم به آن چيز ابراهيم و موسي و عيسي را اين است كه برپا بداريد دين را و تفرقه نيندازيد در آن دين.
و بالجمله آن چيزي كه مستفاد از اين آيات ميشود اين است كه محمد۹ بر طريق رسولان قبل از خود بوده است هرچند كه شريعتش ناسخ همه شرايع انبيا بود ولكن آن جناب مراعات ميفرمودند آن كلياتي را كه مناط نبوت و شريعت هر رسول و نبيي بوده و نبوتشان بر همان منوال جاري ميشده و الا آن حضرت رسول تازهاي خواهد بود و چونكه هر رسول صاحب شريعتي در وقت وفات و انتقال خود از دنيا تعيين و نصب وصيي مينمود پس واجب است كه محمد۹ نيز تعيين و نصب
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۰ *»
وصيّي نمايد و نص بر او فرمايد زيرا كه نصّ او نصّ خدا است به علت اينكه خدا ميفرمايد و ما ينطق عن الهوي ان هو الا وحي يوحي علّمه شديد القوي يعني نطق نميكند محمد۹ به كلامي كه از روي هوي و خواهش نفس بوده باشد، و نيست تكلم و تنطق او مگر وحيي كه بسوي او وحي كرده شده، و شديد القوي تعليم وي نموده. پس دانستيم كه هرگاه آن جناب به وصايت نص بر احدي فرمايد آن نص، نص خداوند است زيرا كه منحصر است كلام آن حضرت به وحي الهي و الا بايد گاهي از روي هواي نفس نطق فرموده باشد و تمام سخنان آن حضرت وحي الهي نبوده باشد و حال آنكه خداوند اين معني را نفي فرموده و تمام كلام آن بزرگوار را منحصر كرده به وحي.
سپس ميگوييم كه چگونه ميشود كه سرخود واگذارد رسولاللّه۹ رعيت خود را و نصب وصيّي نفرمايد و حال آنكه خداوند او را به رحمت و رأفت وصف كرده و فرموده كه قد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتّم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم يعني به تحقيق كه آمد شما را رسولي از سنخ نفوس شما، كه بر او صعب و دشوار است آن چيزي كه شما را به مشقت اندازد، و حريص است بر هدايت كردن شما، و مهربان و رؤف است به مؤمنين. و آيا اين از رأفت و رحمت است كه واگذارد خلق را در حيرت شديده و واگذارد ايشان را به اختيار خودشان كه هركه را بخواهند بدون نصّي از رسولاللّه۹ اختيار كنند بر نفسهاي خود و حال آنكه خدا ميفرمايد و ربك يفعل ما يشاء و يختار ما كان لهم
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۱ *»
الخيرة من امرهم يعني پروردگار تو ميكند هرچه ميخواهد و اختيار ميكند آنچه ميخواهد و نميباشد از براي ايشان اختيار كردن شيئي از امور خود. آيا اين از شأن رؤف و رحيم است كه واگذارد رعيت خود را تا كه عمل به رأيهاي خود كنند؟ و پيروي هواهاي خود نمايند؟ و در دين اختلاف اندازند؟ و به شك و تخمين عمل نمايند؟ با وجود متمكن بودن آن حضرت از هدايتكردن ايشان، و جمع كردنشان بر چيزي كه هدايت و نجاتشان در او باشد، و قدرت و توانايي داشته باشد بر نصب كردن دليل واضحي و عَلَم لايحي. پس بيشك كه اين نه از شأن رؤف و رحيم به مؤمنين است و نه از شأن كسي است كه صاحب خلق عظيم است و نه از شأن كسي است كه منسوب به ربالعالمين است. به علت اينكه خدا خود ميفرمايد و لو كان من عند غير اللّه لوجدوا فيه اختلافاً كثيراً يعني اگر از جانب غير خدا بود هرآينه مييافتند در او اختلاف بسياري. پس خداوند بيان فرمود از براي ما كه آن چيزي كه از جانب او است هيچ اختلافي در او نيست نه كثير و نه قليل زيرا كه اختلاف هر چند قليل باشد نسبت به خدا بسيار است پس كسي كه اختلاف اندازد ميان خلق از اين حيثيت كه واگذارد ايشان را بسوي رأيها و ميولات نفس خودشان همچو كسي از جانب خدا نخواهد بود و حاشا كه رسولاللّه۹ چنين باشد به جهت اينكه خداوند عالم خودش اطاعت او را اطاعت خود قرار داده و معصيت او را معصيت خود قرار داده و بعد از آن او را به فضيلتي وصف كرده كه احدي از خلق خود را به اين فضيلت وصف نفرموده است در آنجا كه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۲ *»
فرموده انك لعلي خلق عظيم يعني به درستي و تحقيق كه تو اي نبي مكرّم بر اطوار و آداب پسنديده و اخلاق عظيمه هستي. و صاحب اخلاق پسنديده وانميگذارد خلق را بر شهوات نفس و ميولات خودشان زيرا كه اتفاق كردن جميع مردم بر يك شيء واحد هرگز ديده نشده و اتفاق جميع مردم در امر واحد در جميع دهر اتفاق نيفتاده، مگر ضروريات دين كه همان چيزهايي است كه مقهور ساخته است رسولاللّه۹بر آنها مردم را.
و اما آن چيزي كه اهل سنت نسبت ميدهند او را به رسولاللّه۹ كه آن حضرت فرمود لا تجتمع امتي علي ضلال يعني جمع نميشوند امت من بر ضلال و گمراهي، هرگاه مراد از امت جميع امت باشند به حيثيتي كه احدي خارج نشود از ايشان به حالي از احوال شكي در اين نيست كه در امر خلافت همچنين چيزي اتفاق نيفتاده و اگر مراد بعضي از امت است به اين معني كه بعضي از امت آن حضرت هم اجماع بر ضلالت نميكنند پس چگونه جمع ميشود اين حديث با آن حديث مشهور كه جميع امت اتفاق دارند كه اين حديث شريف از آن حضرت صادر شده است كه فرمودهاند ستفترق امتي الي ثلاثة و سبعين فرقةً فرقة ناجية و الباقون في النار يعني زود باشد كه متفرق شوند امت من به هفتاد و سه فرقه كه همه ايشان در آتش باشند مگر يك فرقه. و بالجمله اهمال گذاشتن رعيت و نصب نكردن ولي و وصيّي كه قائم مقام و ظاهر كننده شريعت و احكامش بوده باشد از فعل كسي نيست كه به خداوند حكيم منسوب بوده باشد و نبي ما۹ اجل از اين است زيرا كه آن بزرگوار صاحب اخلاق عظيمه و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۳ *»
اطوار پسنديده ميباشد. پس واجب است بر آن حضرت كه نصب وصيّي نمايد كه قائم مقام او شود و احكام او را ظاهر كند و نشر اعلامش نمايد و اخذ جميع شرايع و احكام از او نموده باشد و در جميع عمر خود در شبها و روزها و ماهها و سالها در پيش او تربيت يافته باشد. پس هنگاميكه ثابت شد كه واجب است بر رسولاللّه۹ نصب وصي واجب است اينكه نظر كنيم و ببينيم كه چه كس بايد باشد و كه قابليت اين امر عظيم و خطب جسيم را دارد.
پس بعد از بيان اين مقدمه ميگوييم كه ادعا نشده است در حق احدي كه نص بر وصي بودنش شده باشد غير از اميرالمؤمنين۷ و آن كساني هم كه آن بزرگوار را خليفه چهارم ميدانند همچنين ادعايي نكردهاند كه آن سه خليفه ديگر را پيغمبر۹ به خصوص نص بر خلافت آنها نموده باشد بلكه ثابت ميكنند خلافت خليفه اول را به اجماع و خليفه دويم را به نصب كردن خليفه اول در وقت مردنش و خلافت سيمي را ثابت ميكنند به شورايي كه اساسش را خليفه دويم چيد و نميدانم كه اين اجماعي كه متمسك ميشوند به او بر خلافت خليفه اول چه دليل دارند بر صحت اين اجماع؟ اگر دليلشان اين است كه پيغمبر۹ فرموده است كه امت من بر خطا اجماع نمينمايند، ميگويم كه هرگاه فرض شود صحيحبودن اين قول واجب است كه اجماع جميع امت بوده باشد به حيثيتي كه از اين اجماع هيچ كس خارج نشود، و احدي بيرون نرود. و شكي نيست كه همچو اجماعي بر خلافت خليفه اول واقع نشد زيرا كه در نزد رحلت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۴ *»
پيامبر۹ حاضر نشدند در سقيفه بنيساعده مگر چند نفري. و هرگاه فرض شود كه اهل مدينه كلاً اتفاق نمودند ميگويم كه اهل مكه چه شدند؟ و مسلميني كه در بين مكه و مدينه بودند كجا رفتند؟ و اهل طائف و يمن و ساير مسلميني كه در اطراف ارض منتشر بودند كجا رفته بودند؟ و كي اجماع جميع امت واقع شد؟ و شكي و ريبي نيست در اينكه چنين اجماعي در آن وقت واقع نشده. و اما اتفاق كل امت بر خلافت خليفه اول بعد از خليفه شدنش مسلّم نيست و هركس كه ادعا ميكند بايد كه ثابت كند. و همچنين اتفاق نمودن غير از اهل سقيفه در نزد نصب شدنش به خلافت نيز مسلم نيست بلكه اتفاق همان اهل سقيفه هم مسلم نيست زيرا كه انكار سعد بن عباده به حدي معروف است كه انكار كرده نميشود و به طوري ظاهر است كه پوشيده نميشود.
و اگر از اين حديث بر فرض صحتش اتفاق بعضي از امت اراده كرده شود منقوض خواهد شد به آن حديثي كه پيغمبر۹ فرمود ستفترق امتي الي ثلاثة و سبعين فرقة كلهم في النار الا واحدة و تناقض اين دو حديث مثل آفتاب روشن است. و اگر چنين گمان كردهاند كه بيشتر امت بر خلافت خليفه اول اجماع نمودهاند، ميگويم بدرستي و تحقيق كه خداوند سبحانه كثرت را در همه جا مذمت فرموده و قلّت را مدح فرموده چنانچه ميفرمايد بل اكثرهم لايعقلون و اكثرهم لايفقهون و لقد ذرأنا لجهنم كثيراً من الجن و الانس ولكنّ اكثر الناس لايشكرون و امثال اين آيات بسيار است پس بنابراين چه اعتبار است در بسيار بودن تابعين از براي
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۵ *»
خليفه اول بدون دليل و برهان و حجت و بيان با مذموم بودن كثرت به نص قرآن.
و اگر چنانچه گمان ميكنند كه خلافت اولي را استنباط كردهاند به اعتقاد خود از امر پيغمبر۹ به نماز خواندن در پشت سر او، ميگويم بر فرض صحت اين روايت و بر فرض اينكه اين روايت را همه امت تسليم كنند دلالت بر خلافت ابيبكر نميكند زيرا كه به مذهب و اعتقاد خودشان، جايز است نماز كردن در پشت سر هر برّ و فاجري. و اگر به گمان آنها پيغمبر۹ امر كرد به نماز كردن در پشت سر ابيبكر، همچنين به اعتقاد آنها امر كرد به نماز خواندن در پشت سر عبدالرحمن بن عوف، پس چرا عبدالرحمن بن عوف را خليفه نكردند و به خلافت ابيبكر قائل شدند؟ و امر امت را به گردن عبدالرحمن بن عوف قلاده ننمودند؟ و بالجمله هيچ حجت و برهاني ندارند بر اثبات خلافت ابيبكر و ما دانستيم كه خلافت ابيبكر بدون هدايت و علم و حجت واضحي بوده و دامن برزده بوده است براي گمراه كردن مردمان بيعلم و بيبصيرت. پس هرگاه باطل شد اساس خلافت خليفه اول چه اثر مترتب ميشود بر تصريح و نص او بر خلافت ثاني؟ هرگاه خلافت خودش ثابت نشود كه از جانب خدا و رسول بوده است چگونه نصب خلافت غير خود ميكند؟ و با وجودي كه خودش در حيات خود عزل كند خود را از خلافت چگونه امر خلافت را از براي غير خود محكم ميكند بعد از موت خود؟ پس بنابراين خلافت خليفه ثانيه نيز بياصل و بيبنيان و منهدم الاركان است. و خليفه ثانيه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۶ *»
خلافت خودش چون ثابت نشد به جهت بياصل بودن خلافت خليفه اول، پس هيچ اعتبار و اعتمادي به شوري قرار دادن و امر خلافت را در ميان شش نفر معوّق ساختنش نيز نخواهد بود، بلكه اين فعلش بياصل و غلط خواهد بود و هيچ چيز اينها را وانداشته بود بر اين عمل مگر وسواس الخنّاس الذي يوسوس في صدور الناس من الجنة و الناس.
و اما مولاي ما اميرالمؤمنين عليه و علي اخيه و زوجته و ابنائه الف آلاف التحية و السلام را خود پيغمبر۹ نص بر ولايت و وصايتش فرموده، و منصوص بودن به نص خاص از جانب رسولاللّه۹ ادعا نشده است در حق احدي مگر در حق آن بزرگوار صلوات اللّه و سلامه عليه، و ما پيشتر ثابت كرديم كه واجب است بر پيغمبر۹ وصيت كردن بسوي شخص خاص معيني و در حق احدي ادعا نشده است كه وصيت كرده باشد پيغمبر۹بسوي او، مگر اين شخص رباني و نور شعشعاني و بشر ثاني. بلكه ميگوييم كه جايز نيست كه پيغمبر۹ وصيت نمايد بسوي غير او زيرا كه جناب حق سبحانه و تعالي آن بزرگوار۷ را نفس آن حضرت۹ قرار داده و معقول نيست كه چيزي به شخص نزديكتر از نفسش بوده باشد و چون من جميع الجهات يگانه بودنشان ممكن نيست به علت اينكه محمد و علي صلي اللّه عليهما و آلهما دو شخصند پس واجب است كه به غير از دوئيت يگانه و متحد باشند در جميع كمالات و صفات و افعال و اضافات و علو درجات مگر در همان چند چيزي كه از خصايص پيغمبر۹ ميباشد. پس هرگاه اميرالمؤمنين۷ نفس پيغمبر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۷ *»
شد و نزديكترين خلق شد بسوي او در جميع كمالات و صفات حسنه، پس چگونه از نفس خود و نزديكترين خلق بسوي خود و اشبه و اطوع و اعلم و اقضي در حلال و حرام، و منقادترين همه خلق بسوي خود، عدول ميكند بسوي غير او؟ و هرگاه كه عدول كند بسوي غير او هر آينه خلاف حكمت رفتار نموده و ترجيح مرجوح داده و مفضول را بر افضل مقدم داشته و اين چيزها محال است كه صادر شود از حكيمي كه خدا در وصفش فرموده باشد انك لعلي خلق عظيم يعني بدرستي و تحقيق كه تو صاحب اخلاق نيكو و آداب پسنديده هستي.
و همچنين ميگويم كه پيغمبر۹ اميرالمؤمنين۷ را با خود برادر كرد و برادر بودن خبر ميدهد از مساوي بودن همچنان كه آيه انفسنا صريح است بر مساوات و برابري آن حضرت۷ با پيغمبر۹ پس عدول كردن از مساوي با خود بسوي كسي كه پستتر از او است در مقام نيابت و وصايت مخالف حكمت است و خلاف حكمت محال است بر شخص حكيمي كه خدا در حقش فرموده باشد انك لعلي خلق عظيم.
و نيز ميگويم كه خداوند سبحانه و تعالي نص فرموده است بر طهارت و پاك بودن مولاي متقيان و امير مؤمنان عليه سلام اللّه الملك الديان از جميع گناهان و معصوم بودنش از جميع خطاها و عيوب بلكه پاك و پاكيزه گردانيده است ظاهر و باطن و سر و علانيه آن بزرگوار را از هر رجس و نجس و دنس و خبثي به نص قوله تعالي انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهّركم تطهيرا يعني اين است و غير
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۸ *»
اين نيست كه خداوند عالم لازال اراده كرده و ميكند كه دور و برطرف نمايد از شما اي اهل بيت پيغمبر۹ جميع افراد رجس و نالايق را و پاك گرداند شما را چنان پاك كردني كه به وصف درنيايد. و شكي در اين نيست كه اميرالمؤمنين۷ داخل است در اين آيه به اجماع مسلمين، و دلالت سياق آيه شريفه، به علت اينكه در آيه پيشتر خطاب به زنان پيغمبر فرموده بعد از آن عدول كرده است از ضمير مؤنث به ضمير مذكر به علت اينكه مخاطبين در اينجا مذكرند و ايشان اميرالمؤمنين و حسن و حسين:اند و جناب فاطمه زهرا۳ من باب التغليب داخل است بالاتفاق. و جميع مسلمين اتفاق دارند كه همين چهار نفرند آن اهل بيتي كه جناب حق سبحانه و تعالي هر رجس را از ايشان دور كرده است و پاك كرده است ايشان را پاك گردانيدني. و اين تطهير چنان عامّي است كه تخصيص داده نشده، و شامل است تطهير ظاهريه و باطنيه را. پس ايشان سلام اللّه عليهم مطهر و پاكيزهاند از جميع كثافات ذنوب و معاصي چه صغيره و چه كبيره، و از جميع نجاسات جسمانيه و جسدانيه. پس عدول كردن از چنين شخص طيب و طاهري و وصيت كردن بسوي غير او يقيناً مخالف حكمت است و مخالف حكمت محال است كه صادر شود از رسولاللّه۹ زيراكه آن بزرگوار مبعوث به رأفت و رحمت است.
و همچنين ميگوييم كه اميرالمؤمنين به حيثيتي جامع شد جميع صفات پسنديده را از خوارق عادات، و تصرف كردن در كاينات، و تدبير كردن در موجودات، و انقياد و تسليم نمودن ذوات و صفات اشياء از
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۷۹ *»
براي او، كه جميع عقول و اوهام در او متحير گرديدند. و يكپاره غلو كردند در حق وي و خدايش ناميدند، و پارهاي به واگذاشتن امور و تدبيرات خداوندي بسوي او قائل شدند، و پارهاي كه اهل حق بودند گفتند كه خداوند سبحانه او را واسطه قرار داده است در جميع فيوضاتي كه نازل ميگرداند بر جميع خلق، و اينكه او است باب اللّه بسوي خلق در جميع افاضات تكوينيه و تشريعيه، و او است باب خلق بسوي خدا در جميع حوائج و طلبات ايشان، و او است واقف بر طتنجين و السرّ في العالمين و النور الزاهر بين المغربين و المشرقين، و اين اعتقادات را در حق آن بزرگوار به هم نرسانيدند مگر به جهت ظاهر شدن كرامات و خوارق عادات و منفعل شدن اشياء از براي آن بزرگوار سلام اللّه عليه به طوري كه از براي احدي حاصل نميشود چنانچه ابنابيالحديد معتزلي كه يكي از علماي اهل سنت است در مدح آن بزرگوار گفته:
| تقيّلت افعال الربوبية التي | عذرت بها من شك انك مربوب |
يعني اينقدر از افعال ربوبيت قبول كردي و ظاهر نمودي كه من معذور داشتم به اين سبب هر كس را كه شك در مربوب بودن تو كرد.
پس عدولكردن از شخصي كه صاحب اين كمالات و عجايب امور و حالات باشد، مخالف حكمت خواهد بود و خلاف حكمت محال است از حكيمي كه خدا در حقش فرموده انك لعلي خلق عظيم و آيا همچو حكيمي آنچنان كسي را كه در كفر و ايمان و فسق و عدالتش شك ميكنند، برابر ميكند با كسي كه در خدابودن و بندهبودنش شك ميكنند؟! نه واللّه،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۰ *»
چنين چيزي بر كسي كه اندك رويه و معرفتي داشته باشد مخفي نميماند چگونه مخفي ميماند بر كسي كه علم غيب اشياء، و علم حقايق اشياء، و علم الكتاب و فصل الخطاب كلاً در نزد او حاضر باشد؟ نه واللّه، هرگز اين نخواهد شد، و رسول۹ هرگز چنين حركت و فعل از او صادر نخواهد شد.
آيا نشنيدهاي قول خداوند عالم را كه بعد از اينكه در آيه مباهله تصريح فرمود بر اينكه اميرالمؤمنين۷ نفس رسولاللّه۹ ميباشد فرمود ما كان لاهل المدينة و من حولهم من الاعراب ان يتخلفوا عن رسولاللّه و لايرغبوا بانفسهم عن نفسه يعني كه نميرسد اهل مدينه را و نميباشد از براي اهل مدينه و آن كساني كه در اطراف مدينهاند كه تخلف ورزند از رسولاللّه۹ و نميرسد ايشان را كه از نفس رسولاللّه۹ رغبت به نفوس خود نمايند. و خداوند عالم نفرموده «و لايرغبوا بانفسهم عنه» با وجود اينكه اين مختصرتر بود. فرمود و لا يرغبوا بانفسهم عن نفسه به جهت اينكه مراد از اين نفس اميرالمؤمنين۷ است نه خود رسولاللّه۹ و اعراض كردن از اميرالمؤمنين۷ تخلف از رسولاللّه۹ است و تخلف از رسولاللّه۹ همان معانده و مشاقه با او است چنانچه خداوند عالم ميفرمايد و من يشاقق الرسول من بعد ما تبين له الهدي و يتبع غير سبيل المؤمنين نولّه ما تولّي و نصله جهنم و ساءت مصيرا يعني هركس كه معانده كند با پيغمبر۹ بعد از آشكارا شدن حق از براي او و پيروي راهي غير از راه مؤمنين نمايد ما هم متوجه ميسازيم او را به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۱ *»
همان راهي كه خودش رو كرده و به جهنمش ميرسانيم و بد محل بازگشتي است جهنم. و مؤمنين همان قليلينند كه در چند موضع خداوند سبحانه در قرآن از قلت ايشان خبر داده در آنجاها كه ميفرمايد و ما امن معه الا قليل. و قليل ما هم. فشربوا منه الا قليلاً و كفار همان اكثرونند چنانكه خدا در قرآن از ايشان خبر داده و اكثرهم الكافرون، و اكثرهم لايشكرون، و اكثرهم لايفقهون، و اكثرهم لايعقلون، و لقد ذرأنا لجهنم كثيراً من الجن و الانس و امثال اين آيات در قرآن بسيار است.
پس به اين براهين واضحه قطعيه ثابت شد كه واجب است بر رسولاللّه۹كه مهمل وانگذارد خلق را، بلكه نصب فرمايد از براي خلق وصيّي كه سزاوار باشد به رياست، و عالم باشد به سياست، و جامع باشد جميع كمالات را، و آورنده باشد خوارق عادات را، و جاريمجراي نفس او باشد در ميان جميع خلق، تا وانگذارد ايشان را به اينكه ميل كنند بسوي شهوتها و خواهشهاي خود، كه واقع شوند در اختلاف و مستحق غضب پروردگار خود گردند. و همچنين ثابت شد كه واجب است بر پيغمبر۹ كه نصب نفرمايد وصيّي را به جز اميرالمؤمنين به جهت اينكه آن بزرگوار۷ نفس پيغمبر۹ است و به جهت اينكه آن حضرت مطهر است از جميع ذنوب، و معصوم است از جميع عيوب، و محفوظ است به اعانت علام الغيوب، و خداوند خودش متولي عصمت و طهارت او گرديده، و جميع نجاسات را از او دور گردانيده، و او را پاك و پاكيزه كرده. پس جايز نيست كه پيغمبر۹ ديگري را با او برابر نمايد زيرا كه هيچ كس
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۲ *»
به او نميرسد نه در هيچ كمالي از كمالات، و نه در هيچ چيز از محاسن صفات و معالي درجات. پس هرگاه ديگري را بر او اختيار نمايد هر آينه به مؤمنين رؤف نخواهد بود و حال آنكه خداوند آن حضرت۹ را به اين صفت وصف فرمود و حاشا كه وصف خدايي تخلف نمايد و خلاف وعده از او سبحانه و تعالي به ظهور رسد.
پس به اين ادله ثابت شد كه اميرالمؤمنين۷ منصوص است به وصايت و خلافت و خداوند عالم نص بر خلافت او فرموده و حديث غدير خم، اكبر دليل و اعظم گواهي است بر اين مطلب. و اين معلوم است در نزد هر صاحب مروت، و خالي از اعتساف و حميت، و اما كسي كه خدا از براي او نور و بينايي قرار نداده هيچ نوري از براي او نخواهد بود. پس به آن چيزي كه ذكر كرديم ثابت شد ولايت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين۷ و باطل شد خلافت آن كساني كه پيش از او بودهاند به جهت اينكه برهان و دليلي بر خلافت آنها اقامه نشد بلكه دليل و برهان بر بطلان خلافت آنها واضح و هويدا است.
و بعد از اينكه ثابت شد خلافت بلافصل اميرالمؤمنين۷، ميگوييم كه چون حكمت الهيه مقتضي اين شد كه رحلت نمايد اميرالمؤمنين۷ از اين دنيا، و منتقل شود بسوي آخرت، و اقتضا ننمود هميشه ظاهر بودن آن حضرت۷را در اين دنيا به علت مصالح خفيه بسياري كه اكثر آنها را نميدانيم، و بعضي را هم كه ميدانيم مقام گنجايش ذكر آنها را ندارد ولكن بعضي از مصالح اين است كه مردم غلوّ نكنند در حق او زيرا كه با قلت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۳ *»
مكث آن حضرت در اين دنيا اينقدر معجزات و خوارق عادات از آن بزرگوار به ظهور رسيد كه مردم غلو كردند، و توهم الوهيت در حق وي نمودند، پس چه گمان ميبري با طول مكث آن حضرت در اين دنيا و استمرار ظهور آن جناب به استمرار بقاء اين دنيا؟ پس البته در آن وقت شبهه بسيار عظيمتر و قويتر ميشد و اين سبب گمراهي و ضلالت مردم ميشد. و چون آن حضرت۹ علت هدايت يافتن خلق بود نه گمراه شدن خلق، واجب بود كه ارتحال نمايد از اين دنيا تا اين شبهه عام البلوي نگردد و همه كس اين توهم را در حق او نكند.
پس چون حكمت مقتضي رحلتنمودن آن حضرت گرديد پس واجب است بر آن حضرت كه نصب و تعيين وصيّي نمايد تا قائم مقام او باشد، و واجب است كه اوصياء متعدد باشند، و چون تعدد اوصياء واجب شد واجب است كه ظاهر شوند به اشرف و اكمل و اعلا و اسناي اعداد، و واجب است كه آن اوصياء به ذوات خودشان اشرف و افضل خلق باشند، به اين معني كه مبدء وجود و صادر اول بوده باشند و احدي از ممكنات پيشي نگرفته باشد ايشان را در صفات ايشان سلام اللّه عليهم اجمعين به اين معني كه اعلم و اقدر خلق بوده باشند، و اراده ايشان در جميع موجودات نافذتر از كل خلق بوده باشد، و اينكه معصوم و مطهر و طيب و طاهر بوده باشند، و بايد عدد ايشان اشرف و اكمل و اتمّ اعداد بوده باشد. زيرا كه عدد بر سه قسم است عدد تام و عدد زايد و عدد ناقص و جايز نيست كه اوصياء: عددشان ناقص بوده باشد به جهت ناقص بودنش و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۴ *»
صحيح نيست نقصان در چيزي كه منسوب باشد به خداوند رحمان مگر نقص امكان به اين معني كه ايشان ممكن و مخلوقند. و اما عدد تام در هر مرتبهاي از مراتب اعداد موجود است به علت اينكه عدد تام آن عددي را گويند كه كسور صحيحهاش مساوي باشد با نفس همان عدد مثل سته كه كسور صحيحهاش سُدس و ثلث و نصف است و مجموع اين كسور با عدد اصلش مساوي است و موجود بودن اين عدد تام در همه مراتب اعداد به علت موجود بودن او است در مرتبه آحاد كه علت و مبدأ است از براي جميع مراتب اعداد. و چونكه اكمل و اشرف مراتب، مرتبه آحاد است واجب است كه آن عدد تامي كه در غايت شرافت است در همين مرتبه آحاد باشد و عدد تامي در رتبه آحاد نيست مگر سته و چون كمال سته به تثنيه و تكرار است به جهت حاصل نمودن مقام جامعيت ـ چنانچه مبرهن است در محل خودش در علم اعداد و اوفاق در نزد اهل اسرار و سالكين در عالم انوار ـ پس هرگاه سته مكرر و مثني شود اثناعشر خواهد شد و اثناعشر اول زايدي است كه در اعداد ظاهر شده است. و زايد بودنش به علت اين است كه كسور صحيحه او كه نصف و ربع و ثلث و سدس است از اصلش زيادتر است. پس اثناعشر في نفسه عدد زايد است و زايدبودنش به جهت بيان اين است كه اين عدد حامل يك لطيفهاي است زايد بر ذات خود و با وجود اين كمال، مثناي عدد تام هم ميباشد. پس در اين عدد دو كمال است يكي اينكه مثناي عدد تام است و يكي اينكه عدد زايد ميباشد.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۵ *»
پس واجب است كه عدد اوصياي محمد۹ اثناعشر بوده باشد بعدد حروف لاالهالااللّه و واجب است كه ظاهر شود در ايشان عدد سته تا معلوم شود كه همان سته مثني شده است به جهت جامع بودن كمالات، و ادعا نشده است در حق جميع موجودات اجتماع جميع كمالات امكانيه در هيچ اثناعشري، مگر ائمه اثناعشر: كه نفس رسولاللّه۹ و اولاد آن حضرتند۹. و آن بزرگواران نزديكترين خلقند بسوي آن جناب، و اولشان اميرالمؤمنين۷ و آخرشان قائم منتظر روحي له الفداء عجل اللّه فرجه صلوات اللّه عليه و علي آبائه الطاهرين و جدته الطاهرة ميباشد. و ظاهر شد در اين بزرگواران عدد سته وآن عدد اسماء شريفه غيرمكرّره ايشان است و آن اسماء شريفه محمد و علي و حسن و حسين و جعفر و موسي۹ ميباشد و اثناعشر تكرار همين اسماء شريفه ميباشد. پس واجب است كه همين بزرگواران اوصياي پيغمبر۹ باشند به علت اينكه در ايشان جمع شده است جميع كمالات و محاسن صفات و علو درجات در ظاهر و باطن و ذوات و صفات و اعداد به طوري كه در احدي غير ايشان ظاهر نشده است.
آيا نميبيني كه جميع فرق اسلام با عقايد و مذاهب مختلفهاي كه دارند چه آنهايي كه قائل به امامتشان هستند و چه آنهايي كه قائل نيستند كلاً متفقند بر جلالتشان و بلندي مكان ايشان سلام اللّه عليهم و جميعاً متفقند بر اينكه ايشانند مقصود از قرباي مذكور در آيه قل لااسئلكم عليه اجراً الا المودة في القربي و هيچ قربايي اقرب از نفس و اولاد نيستند.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۶ *»
و نيز بر تو معلوم شد كه دشمنان ايشان همه حكام و سلاطين بودند و دائماً اراده ظاهر كردن نقص ايشان را داشتند تا اينكه حجتي در قتل و اذيت ايشان داشته باشند و مردم هم كلاً اهل دنيا و بنده دينار و درهم بودند و مقصود همه طلب رياست و حب جاه در نزد رؤساي اشقيا بود و به همين جهت از اين بزرگواران اعراض ميكردند و ولايت غير ايشان: را اختيار مينمودند و هيچ چيز مردم را وا نداشته بود به اعراض كردن از ائمه: مگر تقرب جستن بسوي سلاطين و حب رياست و جاه و هيچ چيز سبب تقرب مردم در نزد سلاطين نميشد كه اعظم باشد از اظهار مخالفت و نقصي از براي ائمه:، هرچند كه دروغ و افتراء ميبود و جرأت مردم به دروغ گفتن و افتراء بستن، بر تو معلوم است و بحمد اللّه و فضله الي الآن قدرت به هم نرسانيدهاند و متمكن نشدهاند از اينكه نقصي بتوانند از براي ائمه ما ثابت نمايند اگرچه از دروغ و افتراء بوده باشد. و ثابت نكردن نقص از براي ائمه ما، نه به جهت ورع و تقواي مردم بود بلكه كمالات ائمه ما: و تجنبشان از نقايص و منزه بودنشان از اخلاق رذيله مشهورتر بود از شمس در رابعة النهار. و از اين جهت ممكن نشد از براي احدي كه علو مقام و منزه بودنشان را از جميع نقايص انكار نمايد. و به حيثيتي ايشان معروف بودند كه هرگاه احدي از روي كذب و افتراء در حق ايشان تكلم مينمود به چيزي از صفات نقص، دفعةً اخيار و اشرار امت كلاً او را تكذيب ميكردند. و اين دليل قاطع و برهان ساطعي است در علو مقام و جمال و كمال ايشان. زيرا كه دشمنان و معاندين ايشان سلام اللّه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۷ *»
عليهم همان كساني كه ايشان را ميكشتند و اسير ميكردند و غارت بر ايشان ميبردند قدرت به هم نرسانيدند به ظاهر كردن نقصي از براي ايشان. بلكه آن بزرگواران سلام اللّه عليهم در نزد كل خلق اجلاّء و اطهار بودند هرچند كه مردم به جهت عدم مناسبت از ايشان كراهت داشتند و خوششان نميآمد به علت اينكه هر جنسي بسوي جنس خود مايل و هر شيئي بسوي شبه خود مايل ميباشد و ايشان سلام اللّه عليهم طيبون و طاهرونند و خلق عصات و ضالّون و مضلّونند پس چگونه ميشود كه خلق با اين صفت متابعت و پيروي و انقياد و تسليم نمايند از براي ايشان سلام اللّه عليهم؟ حاشا كه چنين چيزي واقع شود. بلكه دوست نميدارد ايشان را مگر كسي كه حلالزاده و مقرون بالسعاده باشد. پس چون چنين شد واجب است كه چنين بزرگواراني كه به نص قرآن طيبون و معصومونند اوصياء اطهار و خلفاء اخيار رسولاللّه۹ بوده باشند.
و اما غايب بودن آخر ايشان: و مستور ماندن از عوالم ايشان از جهت اين است كه چون جور و ظلم مستولي شد و هنوز ارحام و اصلاب از نطف خبيثه و طيبه پاك نشدهاند و هنوز در اصلاب خبيثه نطفههاي طيبه و در اصلاب طيبه نطفههاي خبيثه باقي ميباشد، چنانچه به اين معني اشاره مينمايد قول خداوند عالم يخرج الحي من الميت و يخرج الميت من الحي پس قبل از صاف شدن اصلاب، آن امام عاليجناب۷ هرگاه در ميان مردم ظاهر شود به جهت عدم مناسبت قصد كشتن وي خواهند نمود. پس هرگاه كه همه مخالفين را به قتل رساند سبب قطع فيض خواهد شد از
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۸ *»
آن نطفههاي طيبه كه در اصلاب خبيثه ميباشد و جبر و الجاء نيز لازم ميآيد و هرگاه بكشد آن كساني كه پشت و صلبشان خالي است از نطفه طيبه و باقي گذارد آن كساني را كه در اصلابشان نطفه طيبه هست، هرآينه آنها آن بزرگوار۷ را خواهند كشت همچنان كه در امر سيد و مولاي ما جناب سيدالشهداء۷ چنين اتفاق افتاد. و هرگاه كشته شود آن بزرگوار و كسي هم نيست كه قائم مقام آن حضرت شود به دليل وجوب انحصار اوصياء به دوازده نفر زمين با اهلش فروخواهد ريخت و اركان سماوات منهدم خواهد گرديد پيش از آنكه وقت خراب شدنش رسيده باشد. و هرگاه داير شود امر مابين فساد و خرابي عالم قبل از وقتش و بين غايب شدن آن حضرت و منتفع شدن مردم از آن حضرت، مثل انتفاعشان از آفتاب در زير ابر، شكي در اين نيست كه غايب شدن براي حفظ عالم اولي است از ظاهر شدن و فاسد نمودن. و چون اين بزرگواران سلام اللّه عليهم از براي اصلاح اين عالمند نه از براي فساد اين عالم از همين جهت غايب شد امام ثاني عشر صلوات اللّه و سلامه عليه و علي آبائه الطاهرين. سؤال ميكنم از خداوند عالميان كه تعجيل در ظهور آن حضرت بفرمايد و ما را از جمله مستنيرين به نور آن حضرت بگرداند و قلوب ما را به نور هدايت آن بزرگوار منور بفرمايد و قرار دهد ما را از جمله اجتناب كنندگان از معصيت و خلاف طاعت آن بزرگوار عجل اللّه فرجه عليه و علي آبائه و جدته الطاهرة الاف الثناء و التحية.
پس به اين بيان تام ثابت و واضح شد از براي تو كه آن كساني كه تو را
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۸۹ *»
بسوي محمد و آل محمد: ميخوانند، بر حقند. و آن كساني كه تو را بسوي غير ايشان سلام اللّه عليهم ميخوانند، بر باطلند. پس با آل پيغمبر باش و تخلف از ايشان مجو و عمل به قول پيغمبر۹ نما در آنجا كه فرمود علي مع الحق و الحق مع علي يدور معه حيث ما دار يعني علي با حق است و حق با علي است و در هيچ جا حق از او جدا نميشود و نيز فرموده اني مخلف فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي و انهما لن يفترقا حتي يردا علي الحوض يعني بعد از خود دو چيز بزرگ در ميان شما ميگذارم كتاب اللّه و عترت و اهلبيت خود را كه هرگز از هم جدا نميشوند تا آنكه بر من وارد شوند در حوض كوثر و اولاد آن حضرت اهلبيت آن حضرتند يقيناً. و همچنين به ابنعباس فرمودند كه يا ابنعباس مخالفت كن هركس كه علي را مخالفت كند ياابن عباس دوست بدار هر كسي را كه علي را دوست بدارد.
و بالجمله پيغمبر۹ اولي است به مؤمنين از نفسهاي ايشان و نفس او اولي است به مؤمنين از نفوس خودشان و همچنين اولاد آن حضرت كه پاره بدن و جزء اويند به نص قرآن و بر شاكلت و هيئت و از سنخ اويند اولايند به مؤمنين از نفسهاي ايشان پس واگذار اي سائل مسترشد، اجانب و بيگانگان را و چنگ زن به دامن اهل و اقارب پيغمبر زيرا كه ايشان سلام اللّه عليهم مخالفت نكردند سنت پيغمبر۹ را و متابعت نكردند غير ملت او را و ايشانند ابرار و خلفاي اخيار و اوصياي پسنديده اطهار عليهم سلام اللّه ما دامت الليل و النهار و اين است مختصر مقال در بيان حقيّت نبي و آل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۰ *»
عليهم سلام اللّه الملك المتعال پس بچسب باين طريقه انيقه كه اين ميرساند تو را به حقيقت هرگاه كه خواهي بوده باشي تو بر بصيرت (و چه بسيار خوب گفته است شاعر در اين مقام:)
| اذا شئت ان تختر لنفسك مذهباً | ينجّيك يوم الحشر من لهب النار | |
| فدع عنك قول الشافعي و مالك | و احمد و المروي عن كعبالاحبار | |
| و وال اناساً نقلهم و حديثهم | روي جدنا عن جبرئيل عن الباري |
سـؤال: پس بعد از آن شروع كردم به ترجيح دادن مذاهب و فرق اسلام پس ناگاه نظرم افتاد بر شيخي از اهل صحب كه صوفي بود صاحب هيبت و وقار، و زاهدي بود ذاكر و صاحب افكار، كه ادعاهاي بسيار غريبه و عجيبه مينمود، و قرار و آرام را از كفم در ربود، و خواب شيرين را بر من حرام نمود، به علت اينكه يك مرتبه نظر ميكردم بسوي احوال و افعال و اقوال او و يك مرتبه تأمل ميكردم در ابتداي مذهب و محشر و امام او.
جـواب: ميگويم كه قول سائل سلمه اللّه تعالي كه گفت «واقع شد نظرم بر شيخي از اهل صحب كه صوفي بود» كلامي است صحيح، به علت اينكه اصل تصوف و منشأش از آنها است و شرط صوفي بودن اين است كه شخص از آنها و از مذهب آنها بوده باشد چنانچه تصريح كردهاند بر اين مدعا اهل همين فن در كتابهايي كه وضع كردهاند براي همين مذهب مثل نفحات و غير او ولكن اولاً تو بدان كه صوفي كي است و كدام شخص است به علت اينكه مشتبه شده است شناختن اينها بر بسياري از مردم زيرا كه نسبت ميدهند به تصوف كسي را كه منزه و مبرا از او است و منزه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۱ *»
ميگردانند كسي را كه اهل و سزاوار او است و من تو را الآن خبر ميدهم به صوفي مردود ملعون و منافق خبيث مطعون.
پس بعون اللّه و قوته ميگويم كه صوفي آن كسي است كه به باطن تكلم كند به چيزي كه مخالف باشد با ظاهر شريعت، و همچنان گمان كند كه ظاهر، سُلّم و نردبان از براي باطن است و همين كه شخص به باطن رسيد حكم ظاهر برطرف ميشود و اين كلام را اگرچه همه صريحاً نگفتهاند و بعضي كه به واصليه ملقبند تصريح بر اين كردهاند لكن همه ايشان به زبان حال فرياد ميكنند در وقتي كه در باطن مخالفت با ظاهر ميكنند و در ظاهر مخالفت با باطن مينمايند، فرياد ميكنند به اين اعتقاد. و بعضي از فحول علماي ايشان كه از اهل معقول است در مسئله مخلد بودن كفار در جهنم گفته است: «بدرستي كه جميع آيات و رواياتي كه دلالت ميكند بر مخلد بودن در نار در همه احتمال ميرود كه مراد مكث طويل باشد و دليل عقلي هم اقامه نشده است به مخلد بودن دائمي بلكه عقل هم مطابق است با قدر متيقن از دليل نقل پس دليلي نيست بر مخلد بودن در نار مگر اجماع اهل ظاهر كه اجماع كردند بر اينكه كفار در آتش مخلدند و اجماع اهل ظاهر معارضه نميكند با كشف اهل باطن» پس نگاه كن و ببين كه چگونه تصريح كرده است به اينكه ظاهر مخالفت ميكند با باطن با وجودي كه اين شخص از آن واصليه نيست كه به گمان اينكه به حقيقت رسيدهاند ترك اعمال شرعيه ميكنند. و بالجمله صوفي هر كسي است كه تكلم به باطني از بواطن شريعت نمايد كه مخالف باشد با ظاهري
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۲ *»
از ظواهر شريعت و شكي در اين نيست كه اين اعتقاد باطل و مردود است به خصوص در وقتي كه مقترن شود به آن مذهب سخيف و اعتقاد باطل و زايل.
و اصل اين مذهب باطل و مخالفت كردن اهل تصوف اين شريعت مطهره را از اينجا به هم رسيد كه چون ظاهر شد نور پيغمبر و تابنده شد ظهور آن حضرت۹ جميع ظلمتها مخفي شدند و اهل تصوف در زمان جاهليت و پيش از جاهليت موجود بودند لكن به جهت بيرغبتي اهل جاهليت در علومشان پنهان و ضعيف بودند زيرا كه اهل جاهليت به لذتهاي جسمانيه مشغول بودند و التفاتي به حقايق روحانيه نمينمودند خواه آن عقايد روحانيه از عليين ميبود و خواه از سجين و از اين جهت آتش صوفيه خاموش بود و حرفشان مردود بود و بعد از ظهور پيغمبر۹ مخفيتر شد ظلمت ايشان و بر همان منوال مخفي ماند تا اينكه دولت به بني العباس رسيد و چونكه بني العباس بر خطا يافتند تدبير بني اميه را در آن كارهايي كه با ذريه طاهره پيغمبر۹ كردند مثل كشتن و غارت كردن و اسير كردن ايشان سلام اللّه عليهم و ديدند كه دلهاي مردم از بنياميه برگشت به سبب كارهاي بد و بدسلوكي آنها با ذريه اميرالمؤمنين و به اين سبب دولتشان تمام شد و شوكتشان در هم شكست و دلهاي مردم از ايشان برگشت پس بني العباس تدبير و حيله ديگر به خاطرشان رسيده براي از پا درآوردن آل محمد صلوات اللّه عليهم و برطرف كردن نورشان و خاموش كردن ذكر ايشان:. و چون آن ملاعين ديدند كه مردم محتاجند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۳ *»
بسوي ايشان: از براي علوم ظاهريه و باطنيه و ديدند كه تا وقتي كه مردم محتاجند بسوي ايشان در علوم ممكن نيست برگردانيدن دلهاي مردم را از آن بزرگواران سلام اللّه عليهم، پس فكر كردند و اندازه گرفتند و خدا بكشد ايشان را كه چه اندازهاي گرفتند پس نگاه كردند و پشت كردند و تكبر نمودند و گفتند كه ممكن نيست از پا درآوردن و برطرف كردن نور و خاموش كردن نور اين بزرگواران: را، مگر اينكه در مقابل ايشان واداريم اشخاص چندي را در علوم ظاهريه و باطنيه و همين كه براي مردم حاصل شود صورت ظاهري با جاه و بزرگي به همين صورت قناعت خواهند كرد و ديگر طلب امور حقيقيه واقعيه نخواهند نمود. پس رأيشان بر همين قرار گرفت كه در مقابل علوم ظاهريه تكليفيه شرعيه وادارند مجتهديني كه به هرچه مظنه به هم رسانند و هرچه در نزدشان مستحسن باشد و هرچه رأي خودشان در او باشد عمل نمايند و وادارند در مقابل علوم اصليه اعتقاديه متكلمين از اشاعره و معتزله را پس آنها را ترقي دادند و شهرت دادند تا اينكه بسيار شدند پس چون بنيالعباس ديدند كه رأيهاي فاسد و حكمهاي دلخواه و استحسان و قياسات باطله به طوري فاحش شدند در ميان خلق كه اهل هر ملت عيب و مذمت ميكردند ايشان را پس رأيهاي خود را بر اين قرار دادند كه جميع اين مذاهب را به چهار مذهب منحصر نمايند. و جميع اين كارها را به شهوت نفس خود ميكردند و نه بسيار كردنشان از جهت ايمان به خدا بود و نه كم كردنشان به جهت تقرب به خدا، بلكه به هرطرف كه نفسهايشان ميل ميكرد به همان طرف ميل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۴ *»
ميكردند و برگرد هواها و خواهشهاي نفس خود ميگرديدند. و چونكه اين اساس را چيدند و امر طغيان را محكم نمودند منع كردند مردم را از اينكه در علوم ظاهريه رسميه رجوع كنند بسوي آل محمد صلوات اللّه عليهم اجمعين و مردم را امر كردند به رجوع كردن بسوي مجتهديني كه خود تراشيده بودند تا كار به جايي رسيد كه هرگاه كسي ميخواست برود به در خانه يكي از اهلبيت: به جهت سؤال كردن مسئلهاي از مسائل دين خود بر نفس و اهل و مال و عرض خود ميترسيد تا آنكه اكثر مردم واگذاشتند اهلبيت:را و اكتفا به همان مجتهدين و متكلمين كردند و آن مجتهدين هم تمام مقصود و مطلوبشان مخالفت ائمه طاهرين: بود چنانچه از ابوحنيفه نقل كردهاند كه گفت اگر ميدانستم كه جعفربن محمد در سجده چشم بر هم ميگذارد يا ميگشايد هرآينه بر خلافش ميگفتم و از بس كه دأب و خُويشان بر مخالفت و نفاق بود در پيش ما هم رستگاري بر خلاف آنها شد.
و اما در علوم باطنيه مردم را امر كردند به رجوع كردن بسوي صوفيه خدانشناس و صوفيه را ترقي دادند و اسم ايشان را بلند كردند و جاه و اعتبارشان دادند و آنها را مطاع كل خلق قرار دادند پس آنها هم باطنهاي خبيث خود را بروز دادند و امر را بر مردم مشتبه كردند به يك پارهاي از مجاهدات و رياضات باطله كه به سبب آنها تسخير ارواح نمايند و متصل به شياطين و ابالسه شوند از براي اينكه مردم را خبر دهند به يك پاره از امورات غيبيه و ظاهر نمايند يك پاره از چيزهايي كه شبيه به خوارق
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۵ *»
عادات است و بعد از آن در چشمهاي مردم سحر كردند به استعمال كردن علم سيميا و ريميا و هيميا و ليميا و ظاهر كردن حيلهها و خود را در پيش چشم مردم عابد و زاهد و صاحب ورع و تارك دنيا به قلم دادند و همه اينها به جهت ريا و سمعه بود تا مردم را رو به خود كنند و روي مردم را از حق و اهل حق برگردانند و مقصودشان از اين، نزديكي جستن به سلاطين جور و حكام باطل بود و اين جماعت صوفيه ضررشان بر دين و اسلام و ايمان بيشتر از ضرر آن مجتهدين صاحب رأي است از جهت اينكه عيوب آن مجتهدين ظاهر و هويدا است به حيثيتي كه همه كس ميفهمد و عيب صوفيه به حيثيتي مخفي است كه نميفهمد او را مگر يكتاي زمانه و اين صوفيه همچنانند كه سائل سلمه اللّه تعالي ذكر نموده و ايشان همه صاحب هيبت و وقار و زهد و ذكر و فكر ميباشند ولكن همه اينها صوري است نه حقيقي، و ريائي است نه الهي، هيبتشان در چشم بيفهمانست، و زهدشان دام شيطانست، و ذكرشان تسخير شيطانست، و فكرشان راه پيدا كردن از براي گمراهي مردمانست، و ادعايشان افترا و دروغ است، و هرچيز كه خبر ميدهند بهتان و زور است و ايشانند آن دروغگويان گناهكاري كه محلند از براي فرود آمدن شيطان چنانچه خداوند عالم اشاره بسوي ايشان نموده و فرموده قل هل انبّئكم علي من تنزّل الشياطين تنزّل علي كل افّاك اثيم يلقون السمع و اكثرهم كاذبون يعني بگو اي محمد كه آيا خبر بدهم شما را كه بر كه نازل ميشوند شياطين، نازل ميشوند بر هر بسيار دروغگوي گناهكار، كه گوش مياندازند به يك پاره خبرها و اكثر ايشان
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۶ *»
دروغگويانند. و اين صوفيه هم راست را با دروغ ممزوج نمودند، و حق را به باطل مخلوط كردند، براي اظهار نمودن باطل خود، و مشتبه كردن بر بعضي از ضعفاي اهل حق، پس مردم رجوع بسوي ايشان كردند و ايشان هم هر مقامي كه از براي ائمه ما ثابت ميشد يك چيزي بر خلافش ميگفتند. مثل اينكه شنيدند كه اميرالمؤمنين فرمودند كه اگر بخواهم هفتاد شتر بار ميكنم از تفسير باء بسم اللّه الرحمن الرحيم. يكي از صوفيه هم بر خلافش گفت كه اگر بخواهم بار ميكنم هفتاد شتر از تفسير الف الحمد للّه ربّ العالمين. و از همين جهت وارد شده است از ائمه: مذمت صوفيه و انكار بر ايشان حتي اينكه فرمودند كه هرگاه ذكر صوفيه بشود در نزد كسي و او با زبان و قلب خود انكار ايشان نكند چنان است كه اعانت كرده باشد يزيدبن معاويه را بر قتل حضرت ابيعبداللّه الحسين۷ و در روايت ديگر وارد شده است كه آگاه باشيد هركس قلبش به صوفيه ميل كند و تأويل كلمات ايشان نمايد بدرستيكه ما از او بيزاريم. پس شخصي عرض كرد كه اگر چه آن مايلي كه ميگوييد از دوستان شما باشد؟ پس آن حضرت۷ شبيه به غضب نگاه كردند بر آن شخص و فرمودند كه كسي كه قائل به حقوق ما باشد نميرود بسوي آن كساني كه عاقّ مايند. و اين صوفيه بدترين خلق خدايند و خبيثترين بندگانند پس فريب ندهد تو را نه زهد و نه ورع و نه ذكر و نه فكر ايشان بدرستيكه اينها دشمنان دينند و خليفههاي شياطينند و خصماي رب العالمينند و چگونه از ايشان خير اميد داشته ميشود و حال اينكه پيروي ميكنند امامي را كه كشنده بسوي هواها
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۷ *»
است و راننده بسوي دنيا است و عاقبتش زيانكاري دنيا و آخرت است.
سـؤال: پس بعد از آن تفكر كردم در اهل و آلي كه پدرم از ايشان بود در آن هنگام ديدم كه در ميان ايشان هم قيل و قال و تغيّر حال است. پس حاصل كلام اي مولاي من اين است كه هركسي ادعاي رسيدن به حق ميكند ولكن حق در وقتي معلوم من خواهد شد كه فرصت از دستم بيرون رفته باشد و من ميترسم كه در آن وقت بر من معلوم شود العياذ باللّه كه من از آنهايي بوده باشم كه به دروغ ادعاء رسيدن به حق ميكردهام پس پشيمان شوم و پشيماني هيچ نفعي به من نبخشد و قول ربّ ارجعوني لعلي اعمل صالحاً فيما تركت به من فايده ندهد. پس اي مولاي من واقع شدهام در حيرت عظيمه و فروماندهام مثل فروماندن بهيمه و يك مرتبه بسوي عالم يهودي نظر ميكنم و مرتبه ديگر بسوي نصراني نظر ميكنم و يك مرتبه بر اهل تصوف چشم مياندازم ونظر ميكنم بسوي اهل و آل يك مرتبه مجتمعاً و بسوي هر فرقهاي از ايشان مرتبهاي ديگر و گاهي نظر ميكنم بسوي پدر خود و پدران او از اين جهت كه ايشان هم از آنها بودند كه ارشاد من مينمودند و بسا ميشود كه ميل بسوي پدران خود ميكنم لكن ميشنوم قول خداي تعالي را كه ميفرمايد او تقولوا انما اشرك اباؤنا من قبل و كنّا ذريّةً من بعدهم أفتهلكنا بما فعل المبطلون پس در اين وقت متحير و متوقف شدهام و مبهوت گرديدهام و از عمل بازماندهام به جهت باقينماندن محل عبادت از جهت اينكه عامل بيبصيرت مثل راهرويست كه از بيراهه راه رود و از رفتن به غير از دوري چيزي نيفزايد و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۸ *»
كسي كه حالش اينگونه بوده باشد تكليفش چه چيز است؟! و عملش چگونه خواهد بود؟! پس التماس دارم از جناب شما كه ثابت نماييد آن اعتقادي را كه بر آن هستيد و نفي فرماييد هرچه غير از آن اعتقاد است و اينكه نفي و اثبات به ادله عقليه باشد كه عقل هر عاقل منصفي او را قبول نمايد و به دليل نقلي كه از قرآن و حديث مأخوذ شده باشد تا به خاطرآورنده باشد صاحبان عقل را و فايدهدهنده باشد جميع اخوان و اصحاب را و مسئلت مينمايم از خداوند جليل كه شما را هزار جزاي خير كرامت فرمايد.
| فديتك عجّل فالقلوب مريضة | و ليس لها الاّك يا خير منيتي |
يعني فداي تو شوم تعجيل فرما بدرستيكه قلوب مريض ميباشد و نيست طبيبي از براي قلوب غير از تو اي بهترين آرزوهاي من.
جـواب: ميگويم كه اختلاف بين اهل و آل و آن چيزي كه ديدي در بين ايشان از قيل و قال و تغير احوال بر دو قسم ميباشد: قسمي از آنها متعلق است به فروع و اعمال و قسمي ديگر متعلق است به عقايد و اصول و احكام مبدء و معاد.
اما قسم اول امر در او آسان است به جهت اينكه مادامي كه شريعت تقيه باقي است اختلاف لازم ميباشد و قول واحد با مختلفشدن موضوعات ممكن نيست و مادامي كه دو نطفه طيبه و خبيثه با هم مخلوطند اختلاف، شريعتي است كه خدا تأسيسش فرموده و ائمه هدي سلام اللّه عليهم بنيانش را محكم نمودهاند و از اين جهت فرمودهاند نحن
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۹۹ *»
اوقعنا الخلاف بينكم يعني ما در بين شما خلاف مياندازيم و همچنين حضرت صادق۷ به پسر زراره خطاب كردند و فرمودند راعيكم الذي استرعاه اللّه احوال غنمه اعلم بمصالح غنمه ان شاء فرّق بينها لتسلم و ان شاء جمع بينها لتسلم يعني شبان بر شما آن چنان كسي كه خدا او را شبان گوسفندان خود كرده، عالمتر است به مصالح گوسفندان خود اگر بخواهد تفرقه مياندازد در ميان گوسفندان خود از براي سالم ماندن ايشان و اگر بخواهد جمع ميكند گوسفندان خود را به جهت اينكه سالم بمانند و نيز فرمودند انا لاندخلكم الا فيما يصلحكم يعني ما شما را داخل نميكنيم مگر در آن چيزهايي كه سبب اصلاح شما ميشود پس اختلاف در فروع دين و آن چيزي كه متعلق است به اعمال بدنيه پيش از هم پاشيدن آن سدّي كه ذوالقرنين اول يعني اميرالمؤمنين۷ بسته است به جهت نگهداشتن يأجوج و مأجوج اين امت حكم ثانوي است از جانب خداوند عالم براي نگهداشتن اين فرقه محقه و اصلاح كردن امور ايشان و از براي دفع آن خللي كه از مخلوط شدن نطفه منافق با موافق و منافي با مطابق به هم رسيده مثل طبيبي كه معالجه كند بيماري را كه مرضهاي مختلفه داشته باشد به دواهاي مختلفه و بتحقيق كه ما اين مسئله را شرح كرديم به شرح كافي و وافي به غايت تهذيب در آن رسالهاي كه موضوع است براي بيان كيفيت مختلفشدن احكام و چگونگي تسديد امام۷. هركس كه ميخواهد منتهاي طلب كرده باشد رجوع در آن رساله نمايد زيرا كه در آن رساله چيزي هست كه كفايت ميكند از براي ارشاد يافتن هركس كه طلب
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۰ *»
ارشاد مينمايد. و اين نوع از اختلاف يعني اختلاف در فروع موجب قيل و قال و تغير احوال و سوء مقال و خصومت و جدال نميشود و فتواي هريك از مختلفين به حسب همان برهان و دليلي است كه به هر يك از ايشان رسيده است. و از همين جهت است كه مجتهدين و فقهاي مرضيين ما با مختلفبودن رأيها و متفرقبودن فتواهاي ايشان هر يك تمجيد وتكريم يكديگر ميكنند و امر به تقليد يكديگر مينمايند بدون انكار و خصومت و جدال بلكه در ميان ايشان كمال رأفت و عطوفت ميباشد و اين معلوم و ظاهر است.
و اما درد بيدرمان و محنت مردمان در قسم ديگر است يعني اختلاف در اصول و عقايد. بدرستي و تحقيق كه بسياري از اصحاب ما ادعاي اجماع كردهاند كه مخطي در عقايد معذور نيست و اجماع كردهاند كه حق واحد است و صلاحيت ندارد كه حق واحد در ميان مختلفين نافي و مثبت بوده باشد و اجماع كردهاند كه اختلاف در فروع صحيح است به علت مخفي بودن ادله او و دشواري اطلاع به هم رسانيدن به براهين او به خلاف اصول دين كه واجب است بر همه مردم دانستن او را به دليل و برهان و بر بصيرت و يقين بودن زيرا كه خداوند سبحانه اجل است از اينكه تكليف كند جميع بندگان خود را كه در امر دين خود بر بصيرت و يقين بوده باشند و بعد از آن مخفي بدارد طريق شناختن او را و رسيدن بسوي خود را و صعب نمايد ادله او را و صدور اين فعل از خداوند سبحانه محال است پس واجب است بر او سبحانه و تعالي آسان نمودن دليل به جهت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۱ *»
واضحگردانيدن سبيل پس در اين هنگام اختلاف از جانب خدا نخواهد بود بلكه مطلوب و اراده او ايتلاف است و با واضح بودن دليل اختلاف نمودن تقصير از جانب مكلفين خواهد بود و مقصر معذور نيست به خلاف قاصر كه او معذور است.
پس ميگويم كه اين قول در اصل اول اگر چه صحيح است لكن بر مطلق اين قول عمل كردن موجب مفاسد بسيار و بيرون كردن فحول آن علمايي خواهد شد كه به ايشان برپا داشته ميشود اركان دين قويم. و از اين جهت كه بر مطلق اين قول عمل كردهاند بسياري متحير و مشوش و مضطرب شدهاند، و بعضي از ايشان انكار ديگري نمودهاند، و بعضي تصديق منكر كردهاند، و بعضي انكار مصدّق كردهاند، و بعضي ديگر تمويه بر ديگري نموده، و بعضي حيله مشتبه كننده را آشكار نموده، و بعضي تصديق مشتبه كننده نموده، و بر بعضي اصل موضوع مشتبه گرديده، و بعضي بر بعضي انكار كردهاند به گمان اينكه اين انكار باعث اثبات طعني نميشود، و بعضي ديگر انكار او را طعن دانستهاند. حاصل اين است كه مشوش شد آراء ايشان و مختلف شد اهواء ايشان و بسيار شد قيل و قال در بين ايشان تا اينكه منتهي شد به سوء مقال و تغير احوال و بدگويي بعضي به بعضي و مدح بعضي بعضي را در هر حال و سكوت كردن بعضي كه مآلش به طعن و قدح در آن ممدوح است و بالجمله جاري شد در ايشان سنت جميع امم گذشته طابق النعل بالنعل و اگر تو استطاعت صبر كردن با من را داري بزودي خبر دهم تو را به حقيقت امر و خبر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۲ *»
نميدهد تو را به مثل من احدي. و الآن شرح ميدهم از براي تو اصل و سرّ اين اختلاف را و بيان ميكنم از براي تو اختلاف حق و باطل را از اصول و فروع هرچند كه زمام كلام طويل خواهد شد لكن منفعتش ثابت و عام خواهد بود در همه دهرها و سالها لكن به شرط اينكه تو هم عاريه بدهي فهم خود را به من، و ذهن خود را در نزد من حاضر نمايي، و از نفس خود دور كني تقليد و استبعاد را، و مرافقت و متابعت آباء و اجداد خود را بدون دليل. و تأمل نمايي و نظر كني بسوي آن چيزي كه معلوم ميشود از براي تو از كتاب و سنت و مقتضاي مذهب و ملت تا اينكه شبهات از تو رفع شود و امور دقيقه مخفيه از براي تو ظاهر گردد و اللّه الموفق للصواب.
بدان بدرستي و تحقيق كه خداوند سبحانه فرموده و ما امرنا الا واحدة يعني امر ما نيست مگر واحد و نيز فرموده ما خلقكم و لا بعثكم الا كنفس واحدة يعني نيست خلق كردن شما و مبعوث كردن شما مگر مثل نفس واحد و همچنين فرموده ما تري في خلق الرحمن من تفاوت يعني هيچ تفاوتي نميبيني تو در خلق خداوند رحمان پس حكم خداوندي و اجراي امر و فعل او سبحانه و تعالي در تكوين و تشريع واحد خواهد بود و همچنين فرموده اللّه الذي خلقكم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوة ثم جعل من بعد قوة ضعفاً و شيبةً يعني خداوند جل جلاله آنچنان قادر و مدبري است كه خلق كرده است شما را از ضعف و ناتواني، و بعد از ناتواني قرار داده است از براي شما قوت جواني، و بعد از قوت جواني ضعف پيري را، و آيا نميبيني كه چون خداوند عالم اراده
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۳ *»
فرمود خلق كردن انسان را اولاً او را نطفهاي خلق كرد و بعد از آن او را تقويت فرمود و استخوانش گردانيد و بعد از آن تقويت فرمود استخوان را به پوشيدن گوشت بر روي او و چون اين خلقت تمام شد تقويت فرمود او را تقويت عالي و روح در او دميد و بعد از آن او را تقويت فرمود تا اينكه به حركت در آمد و جنين شد و بعد از آن تقويت فرمود جنين را تا آنكه بيرونش آورد بسوي اين دنيا؟ و مادامي كه جنين در شكم مادرش بود خون حيض از راه ناف ميآشاميد و بعد از اينكه از شكم مادرش بيرون آمد و داخل اين دنيا شد قوت به هم رسانيد به حدي كه شير خوشگوار از پستان مادر ميآشامد و شيرخواره ميشود و بعد از آن قوت مييابد به حيثيتي كه شير از برايش گوارا نميشود و غذايش نميگردد و كفايتش نميكند پس غذا ميدهد او را مادرش يا غير مادرش از كساني كه او را تربيت مينمايند از ساير غذاها بعد از اينكه آن غذا را خاييده باشند و مخلوط به آب دهن خود نموده باشند تا اينكه صلاحيت به هم رساند و غذا براي ولد تواند شد و بعد از آن از شير واداشته ميشود و نشو و نما ميكند تا آنكه به حد طفوليت ميرسد و بعد از آن به حد مراهق ميرسد و بعد از پانزده سال به حد بلوغ ميرسد و بعد از آن نمو ميكند و تا سي سال نموش تمام ميشود و تا چهل سال كامل ميشود و كمال قوت و نشاط و فهم و ادراكش در همين حد چهل سال ميباشد.
پس نظر كن تو الآن و قياس كن حال انسان را از ابتداي نطفهبودن تا به حد چهلسال رسيدن از احوالي كه به تدريج بر او جاري ميشود و نظر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۴ *»
كن و ببين كه هرگاه انسان در حال نطفهبودن يا علقهبودن مكلف ميبود و احكام بر او جاري ميشد آيا بعد از مضغهشدن همان احكام نطفه و علقه را تو بر او جاري ميساختي؟ و ميگفتي كه اين احكام قبل از مضغهشدن بر او جاري بوده و الآن نيز ثابت و جاري است؟ يا خير چنين نميگفتي؟ بلكه ميگفتي كه آن احكام در مقام نطفه و علقه از برايش ثابت بوده و در آن وقت تكليفش همان بود و الآن كه تغيير يافته و مضغه شده آن احكام از او منقطع گرديده و احكام ديگر بر او وارد شده و واجب است بر او كه الآن تسليم و اذعان از براي اين احكام كند و عمل به مقتضاي اين احكام نمايد و اعراض كند از آن احكامي كه در حال نطفهبودن و علقهبودن از برايش ثابت بود هرچند كه آن احكام هم از جانب خدا بود لكن در آن محل و مقام نه در اين مقام و همچنين است آن احكامي كه جاري ميشود بر جنين در حالتي كه در توي شكم است و خون حيض از راه ناف ميآشامد حقيقت تكليف او همان است و مزاجش به غير از خوردن خون حيض قوت به هم نميرساند و لكن در وقتي كه بيرون آيد از شكم مادر بسوي اين دنيا احكام جنين بر او جاري نميشود و هرگاه حكم جنين بر او جاري شود هرآينه مزاجش فاسد ميشود و عليل ميگردد پس گفته نميشود كه طفل شيرخوار واجب است بر او كه خون حيض بياشامد به علت اينكه در توي شكم خون حيض ميآشاميده.
و همچنين در آن حالي كه مادرش چيزي خاييده به حلقش ميكند گفته نميشود كه واجب است بر او شيرخوردن به علت اينكه او پيشتر شير
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۵ *»
ميخورده و استصحاب باقي است و بالجمله هر تكليف و حكمي در محل خودش ثابت است و در هر حالت احكام همان حالت بر او جاري ميشود و همه احكام حكم خدا است هرچند كه حكم ثاني اقوي از حكم اول است به جهت قوتيافتن مكلف و اگر حكم اولي در مقام ثاني ميبود هرآينه آن حكم اولي نبود پس هر چيز كه جاري ميشود بر انسان در حالت اولي از علوم و اطوار و احكام همه از جانب خداوند سبحانه ميباشد و واجب است بر هر كس كه در آن مقام واقف است عمل كردن به احكام همان حالت، و ترك كردن آن چيزهايي كه در حالت قبلش عمل به آنها ميكرده است. آيا نميبيني كه واجب نيست بر انسان در حالت پيش از بلوغ هيچ چيز از احكام تكليفيه و آداب الهيه به حالي از احوال؟ و بعد از رسيدن به پانزده سال واجب ميشود بر او احكام و تكاليفي چند و لازم ميشود بر او حلال و حرام. و نميتواند بگويد در وقتي كه من بالغ نبودم هيچ چيز از اين تكاليف بر من واجب نبود و اين همه خلق كه بر باطل نبودند پس من بر همان حالت اوليه خود باقي ميمانم و به هيچيك از احكام حالت تكليف ملتزم نميشوم.
و نيز ميگويم كه لازم نيست كه آن كساني كه بر حالت اوليه مردهاند بر فساد و گمراهي باشند بلكه همه آن احكام از جانب خدا است و عدولكردن از حالت اولي بسوي حالت اخري و ملتزم شدن حكم ثاني و ترك حكم اولي نيز از جانب خدا است و بالجمله جميع موجودات در قوس صعودي به تدريج به مراتب كمال ميرسند به علت اينكه خداوند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۶ *»
سبحانه عالم را عالم اسباب قرار داده و از براي هر سببي اقتضائي مقرر فرموده و مقتضاي هر سببي در حين وجودش به اقتضاي همان سبب جاري ميشود و همين كه سبب رفع شد مقتضاي آن نيز رفع ميشود زيرا كه آن مقتضي از مقتضيات باطله بوده است نه از مقتضاهاي حقه. آيا نميبيني كه آب قبل از اينكه به حد كر رسد از برايش در شرع اقتضائي ميباشد و حكم خدا درباره او اين است كه به محض ملاقات به نجاست نجس ميشود ولكن هرگاه كه به حد كر برسد هيچ چيز او را نجس نميكند مگر اينكه يكي از اوصاف سهگانه او را تغيير دهد؟ پس ممكن نيست كه گفته شود كه حكم اولي آب باقي است به اين معني كه الآن هم كه بحد كر رسيده است به ملاقات نجاست نجس ميشود. و ممكن نيست كه گفته شود كه حكم اولي باطل بوده. و آنچه ما گفتيم معلوم و بديهي است.
و چون خداوند سبحانه عالم را عالم اسباب قرار داده لهذا اشياء را تدريجيالحصول و تدريجيالقوه قرار داده است براي بيان نمودن وجه حكمت و شناسانيدن و ظاهركردن قدرت خود چنانچه فرموده يا ايها الناس ان كنتم في ريب من البعث فانا خلقناكم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم من مضغة مخلّقة و غير مخلّقة يعني اي مردمان اگر شما در شك ميباشيد از مبعوث شدن بدرستي كه ما شما را از خاك خلق كرديم و بعد از آن از نطفه خلق نموديم و بعد از آن از علقه خلق كرديم و بعد از آن از مضغه تمام الخلقه خلق نموديم و غير تمام الخلقه نيز خلق نموديم تا بيان نماييم از براي شما حكمت خود را و هر چند كه او سبحانه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۷ *»
قادر است بر هر فعل و هرچه ميخواهد به هرطور كه ميخواهد لكن هر حالتي در هر مقامي اقتضاي حكمي از احكام و جاري شدن امري از امور مينمايد كه قبل از آن حالت آن اقتضا حاصل نبوده و هر دو حالت و هر دو اقتضا از جانب خداوند است و انتقال از حالت اوليه بسوي حالت ثانيه نيز از جانب او است و انتقال از مقتضاي اول بسوي مقتضاي ثاني نيز از جانب او سبحانه و تعالي ميباشد چنانچه خودش فرموده قل كل من عند اللّه فما لهؤلاء القوم لايكادون يفقهون حديثاً بگو اي محمد۹ كه همه چيز از جانب خدا است پس چه شده است اين قوم را كه نزديك نيستند به فهم حديثي؟ پس صاحب حالت ثانيه حرام است كه بر او جاري كنند حكم حالت اولي را، و صاحب حالت اولي حرام است كه بر او جاري كنند حكم حالت دويمي را، و جميع احكام در نزد خدا محبوب است و عمل به آنها مرغوب است و هرچند كه حكم حالت ثاني اشرف و اقوي است لكن سبب قدح و طعن در حكم اولي نميشود زيرا كه صحيح نيست كه ثاني در حكم اولي باشد به علت اينكه در آن وقت اولي نخواهد بود بلكه همان ثاني خواهد بود. پس بفهم اين كلام مكرر مردد را به فهم مسدد زيرا كه مكرر نكردم مگر به جهت فهماندن.
بدان كه آن حكمي كه در تكوين جاري است بعينه همان حكم در تشريع نيز جاري است حرفاً بحرف بدرستي و تحقيق كه چون رسولاللّه۹ مبعوث شدند بسوي اين خلق در اول بعثتشان مردم را ميخواندند به گفتن لاالهالااللّه و محمد رسولاللّه و تصديق كردن به اينكه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۸ *»
هرچه آن بزرگوار آورده است از جانب خدا است بدون شك و ريب و آن جناب۹ اكتفا نمود از ايشان به گفتن همين كلمه و بيش از اين اجمال از ايشان نخواست. پس چون اسلام في الجمله قوتي به هم رسانيد و حلال و حرام ظاهر گرديد آن جناب۹ واجب گردانيد بر ايشان بعضي از واجباتي كه اظهار كردنش لزوم به هم رسانيد و حرام كرد بر ايشان بعضي از محرمات را ولكن تخويف و تأكيد سختي بر ايشان نفرمود و هركس كه مرتكب حرامي از محرمات ميشد تعزير و حدي بر او اقامه نميفرمود و اگر تتبع كني در قرآن خواهي يافت آياتي را كه در مكه نازل شده است چه از واجبات و چه از محرمات تخويف و توعيد و تشديد در آنها نيست به مثل آياتي كه در مدينه نازل شده است مگر شرك به خداوند سبحانه كه به جهت قوت ادله، امرش ظاهر شده بود و ذكرش در قلوب مردم راسخ شده بود و شرك آورنده مستحق تهديد و توعيد گرديده بود به خلاف ساير محرمات كه هنوز به اين حد نرسيده بودند.
نگاه كن الآن و ببين آياتي را كه در مكه نازل شده است چنانچه ميفرمايد لاتجعل مع اللّه الهاً اخر فتقعد مذموماً مخذولاً يعني قرار مده با خداوند خود خداي ديگري پس بنشيني تو در حالتي كه مذموم و مخذول بوده باشي و نيز فرمود و قضي ربك الاّ تعبدوا الاّ اياه و بالوالدين احسانا يعني حكم فرموده است پروردگار تو كه عبادت نكنيد مگر او را و حكم فرموده است نيكويي كردن را به والدين تا آنجا كه فرمود و لا تقتلوا اولادكم خشية املاق نحن نرزقكم و اياهم يعني نكشيد اولاد
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۰۹ *»
خود را از ترس فقر و پريشاني عيالواري بدرستي كه ما روزي ميدهيم شما را و ايشان را. و نيز فرموده و لا تقربوا الزنا انه كان فاحشةً و مقتاً و ساء سبيلاً يعني به نزديك زنا نرويد كه زنا فاحشه است و خشم خداوندي در او است و بد راهي است اين راه. و فرموده و لا تقتلوا النفس التي حرّم اللّه الا بالحق يعني نكشيد نفس آنچناني را كه خدا محرمش گردانيده است مگر به حق. و فرموده و لاتقربوا مال اليتيم الا بالتي هي احسن يعني به نزديك مال يتيم نرويد مگر به طوري كه احسن بوده باشد. و از اين قبيل است ساير آياتي كه در مكه نازل شده است و هرگاه تأمل كني خواهي يافت كه در اين آيات محض بيان اين احكام و حرام بودن و بدعاقبت بودن اين افعال را نموده.
و الآن نگاه كن در آن آياتي كه در مدينه نازل شده است در خصوص همين احكام چنانچه در زنا فرموده و لا يزنون و من يفعل ذلك يلق اثاماً يضاعف له العذاب يوم القيامة و يخلد فيه مهاناً يعني زنا نكنند كه هركس زنا كند انداخته ميشود در واديي از جهنم كه از مس گداخته ميباشد و مضاعف ميشود بر او عذاب در روز قيامت و مخلد ميشود در آن وادي در حالت مذلت و خواري. و در خصوص قتل نفس فرموده و من يقتل مؤمناً متعمداً فجزاؤه جهنم خالداً فيها و غضب اللّه عليه ولعنه و اعدّ له جهنم و ساءت مصيراً يعني هر كس كه بكشد مؤمني را از روي عمد پس جزايش خلود در جهنم خواهد بود و غضب خدا بر او است و لعن كرده است خدا او را و مهيا كرده است از براي او جهنم را و بد محل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۰ *»
بازگشتي است جهنم. و در خصوص خوردن مال يتيم فرمود الذين يأكلون اموال اليتامي ظلماً انما يأكلون في بطونهم ناراً و سيصلون سعيراً يعني آنچنان كساني كه ميخورند اموال ايتام را از روي ظلم و تعدي اينست و غير از اين نيست كه ميخورند آتش را در شكمهاي خود و بزودي به جهنم واصل خواهند شد. پس الآن نگاه كن و ببين كه تهديد و توعيد و تأكيدي كه در اين آيات است در آن آياتي كه در مكه نازل شده است نيست.
و بالجمله اصحاب عصر اول كه با پيغمبر۹ بودند بر ايشان واجب نبود مگر اعتقاداتي اجماليه و مكلف نبودند به بحث كردن از دقايق علم خدا و قدرت او و معاني اسماء و صفات او سبحانه و تعالي و همين كه حاصل ميشد از براي ايشان اعتقاد به اينكه او سبحانه و تعالي موجود و كامل است به همين قدر از ايشان اكتفا مينمود و زياده بر اين از ايشان خواهش نميفرمود و در آن وقت آنها ولايت را نميدانستند و مكلف هم نبودند كه ولايت را به تفصيل بدانند بلكه همين قدر مكلف بودند كه بدانند كه هرچيز كه پيغمبر۹ آورده است حق است و از جانب خداوند عالم است.
و چون اسلام قوت گرفت و نورش متشعشع گرديد و در قلوب خواص و عوام جا كرد و مردم اهليت قبول ولايت به هم رسانيدند خداوند سبحانه تكليف ولايت بر ايشان فرمود و تارك قبول ولايت را كافر خواند و لعن نمود، و نفرين كرد پيغمبر۹ بر هر كس كه ترك قبول ولايت نمايد
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۱ *»
چنانچه فرمود اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و اهلك عدوه يعني خداوندا دوست بدار هركه دوست بدارد اميرالمؤمنين را۷ و دشمن بدار هركه دشمن بدارد او را و ياري كن هر كسي كه ياريش نمايد و مخذول و منكوب فرما هركس كه او را گوشهنشين نمايد و هلاك كن دشمنان او را. و قبل از ظاهركردن ولايت از مردم ايمان اجمالي قبول ميشد و مكلف به دانستن اين تفاصيل نبودهاند و از براي ولايت نيز مراتب و مقامات چندي است كه در هر عصر تفصيل مييابد هرگاه كه اهل آن عصر اهليت تفصيل يافتن به هم رسانند. آيا نميبيني عباسبنعبدالمطلب را كه تكلم ميكرد به كلماتي كه از آنها اهانت و پستي فهميده ميشد درباره اميرالمؤمنين و زهرا و حسنين:و هيچ عيبي در اسلام و ايمانش به هم نرسانيد؟ به علت اينكه هنوز ظاهر نشده بود فضائل و مقامات ائمه: و تفصيل به هم نرسانيده بود به مثل تفصيلي كه در اين زمان ظاهر شده است و اگر اين كلمات در اين زمان از او ظاهر ميشد تكفيرش مينموديم و طعن بر اسلام و ايمانش ميزديم. و همچنين اگر قميين در اين زمان ميگفتند آن چيزهايي را كه در وقتي كه هنوز تفاصيل مراتب ائمه سلام اللّه عليهم ظاهر نشده بود ميگفتند هرآينه ما تصديق سيد مرتضي ميكرديم در آن چيزي كه در باره صدوق گفته است.
بالجمله هر زماني يك اهلي دارد و ائمه: جاري ميسازند احكام خود را بر اهل هر زمان به مقتضاي همان زمان نه زمان سابق در جزئيات
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۲ *»
تكاليف نه در كلّياتش آيا نميبيني رسولاللّه۹ را كه همين كه كلمه توحيد را گفتند و اقرار به نبوتش نمودند قتل را از ايشان برداشت؟ و اما اميرالمؤمنين به همين اكتفا نفرمود بلكه با ايشان مقاتله و محاربه كرد تا آنكه علي ولي اللّه را بگويند هرچند كه نماز ميكردند و زكوة ميدادند و حج ميكردند و همچنان كه جميع آن كارهايي كه در زمان پيغمبر۹ ميكردند همه حق بود و هرچه در زمان اميرالمؤمنين۷ ميكردند حق بود و از جانب خدا بود همچنين اختلاف اصحاب به اعتبار هر زماني از ازمنه متباعده همه حق بود و از جانب خدا و تكليف همه از جانب او سبحانه و تعالي است به علت اينكه خداوند سبحانه گاهي راضي ميشود به اجمال و گاهي راضي نميشود مگر به تفصيل پس معذور داشتيم ما شيخ مفيد رحمه اللّه را كه با آن جلالت شأن و نبالت مكان انكار رجعت نموده و اگر در اين وقت انكار مينمود ما او را معذور نميداشتيم به جهت اينكه در اين وقت منتشر شده است فضائل آلمحمد: و بسيار شده است احاديث ايشان.
و بالجمله ما دانستيم كه در هر وقت و هر عصري از اعصار متقاربه يا متباعده در نزد ظهور هر امري از ائمه: يك حكم خاصي هست كه جاري ميشود بر اهل همان زمان هرچند كه حكم زمان ديگر بر خلاف آن زمان بوده باشد. پس اختلاف علماي اصحاب اگر از اين قبيل بوده باشد ضرري ندارد مثل نص قميين رحمهم اللّه بر اينكه هركس بگويد كه قميين مقصرند در معرفت ائمه آن كس غالي است و هر كس كه بگويد پيغمبر و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۳ *»
ائمه صلوات اللّه عليهم سهو نميكنند آن كس نيز غالي ميباشد و غالي در نزد ايشان كافر است و همچنين در كتاب من لايحضره الفقيه گفته است كه غلات مفوضه لعنهم اللّه انكار ميكنند سهو نبي را۹ و شكي نيست كه در اين زمان علما و عوام كلاً سهو كردن نبي و ائمه هدي صلوات اللّه عليهم را منكرند بلكه به اين هم قائل نيستند كه خداوند عالم علم شيئي از موجودات را از ايشان برميدارد و ما تصديق صدوق رحمه اللّه را مينماييم بالنسبه به مقام و زمان خودش، به علت غلبه جور، و قلت مؤمنين، و قلت انتشار احاديث، و كم التفاتي بسوي دقايق و حقايق احاديث در آن زمان، ولكن در اين زمان تكذيب صدوق ميكنيم و تجويز نميكنيم در اين زمان عمل كردن به قول صدوق را و كسي كه در اين زمان اعتقادش اين باشد، حكم به فساد اعتقادش مينماييم. مثل اينكه شيرخوردن را ازبراي طفل تجويز ميكنيم و بر كبير حرام ميدانيم چنانچه سابقاً بيان نموديم پس بفهم آن چيزي را كه ذكر نموديم.
و هرگاه دانستي اين مقدمه را بدان كه ايمان برپا داشته نميشود مگر به چهار ركن ركن اول اقرار به توحيد است و آن قول لاالهالااللّه ميباشد و ركن دويم اقرار به نبوت است و آن قول محمد رسولاللّه۹ ميباشد و ركن سيم اقرار به ولايت است و آن قول علي ولي اللّه و الائمة من ولده اولياء اللّه ميباشد و ركن چهارم اقرار به شيعه ميباشد و در اخبار و احاديث بسوي ايشان اشاره شده است به اوالي من والوا و اعادي من عادوا و اجانب من جانبوا و آن احاديثي كه در خصوص ناصبي وارد شده
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۴ *»
است كه فرمودهاند ناصبي آن كسي است كه شيعيان ما را دشمن بدارد نيز به اين معني اشاره مينمايد و اين چهار چيز اركان توحيد است كه اصلاح نمييابد آخر ايشان مگر به اول ايشان و نه اول ايشان مگر به آخر ايشان و گمراه شدند آن كساني كه به سه تاي از اينها قائل شدند گمراهي بعيدي.
پس اقرار به خدا تمام نميشود مگر به اقرار به نبوت و هرگاه كسي اقرار به جميع مراتب و مقامات توحيد نمايد و اقرار به نبوت نكند هرچند كه توحيد اشرف از نبوت است بلكه هيچ نسبت ميانشان نيست توحيدش قبول نخواهد شد و او را از جهنم نجات نخواهد داد و او از جمله زيانكاران خواهد بود و همچنين هركسي كه به نبوت اقرار كند لكن به ولايت اقرار ننمايد ايمانش نفعي به او نميبخشد و او در جهنم معذب خواهد بود و مقامش پستتر از مقام منكر نبوت خواهد بود با وجود اينكه نبوت اشرف از ولايت ميباشد و همچنين كسي كه به توحيد و نبوت و ولايت اقرار كند لكن اقرار به شيعه ننمايد ايمانش هيچ نفعي به او نخواهد بخشيد با وجودي كه اقرار به توحيد و نبوت و ولايت اشرف است و آن كسي كه انكار شيعه مينمايد در اسفل دركات جهنم جايش خواهد بود چنانكه انكار ولايت و نبوت همين قسم بود.
احقاق حق و ابطال باطل: بدان كه خداوند سبحانه و تعالي قبول نميكند مگر عمل خالص و اعتقاد صافي را كه مطهر بوده باشد از ريب و غش نه محض اعتقاد زباني كه مخالف باشد با اعتقاد قلبي پس هرگاه مدعي ادعا كند و نفس خود را از اهل حق قرار دهد واجب است بر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۵ *»
خداوند عالم كه آشكارا نمايد باطن او را و ظاهر كند آن چيزي را كه در ضمير خود پنهان كرده و جدا كند محق را از مبطل و مصلح را از مفسد چنانچه فرموده بسم اللّه الرحمن الرحيم الم احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا امنّا و هم لايفتنون و لقد فتنّا الذين من قبلهم فليعلمنّ اللّه الذين صدقوا و ليعلمنّ الكاذبين ام حسب الذين يعملون السيئات ان يسبقونا ساء ما يحكمون يعني آيا گمان ميكنند مردم كه واگذاشته خواهند شد همين كه بگويند ما ايمان آورديم و امتحان كرده نميشوند به تحقيق كه ما امتحان كرديم آن كساني را كه پيش از ايشان بودند پس بايد معلوم كند خداوند عالم آن كساني را كه راست ميگويند و آن كساني را كه دروغگويند و آيا گمان ميكنند آن كساني كه گناه ميكنند كه پيشي ميگيرند ما را، بد حكمي است حكم ايشان. و همچنين فرموده ام حسبتم ان تدخلوا الجنة و لمّا يأتكم مثل الذين خلوا من قبلكم مسّتهم البأساء و الضرّاء و زلزلوا حتي يقول الرسول و الذين امنوا معه متي نصر اللّه الا انّ نصر اللّه قريب يعني آيا همچو گمان كرديد شما كه داخل بهشت ميشويد و حال آنكه نيامده است هنوز شما را مثل آن كساني كه پيش از شما بودهاند كه مبتلا شدند به شدتها و محنتها و متزلزل شدند آن جماعت تا آنكه بگويد رسولاللّه و آنها كه با او ايمان آوردهاند كه در چه وقت خواهد آمد ياري خداوند سبحانه آگاه باشيد كه نصرت خداوند نزديك است. و همچنين فرموده و تلك الايام نداولها بين الناس و ليعلم اللّه الذين امنوا و يتخذ منكم شهداء واللّه لا يحبّ الظالمين و ليمحّص اللّه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۶ *»
الذين امنوا و يمحق الكافرين ام حسبتم ان تدخلوا الجنة و لمّا يعلم اللّه الذين جاهدوا منكم و يعلم الصابرين يعني كه آن ايام را دست بدست ميگردانيم در مابين مردم تا كه معلوم كند خداوند سبحانه آن كساني را كه ايمان آوردند و بگيرد از شما شاهدهاي چندي و خداوند عالم دوست نميدارد ظلم كنندگان را و بايد خالص كند خداوند عالم آن كساني را كه ايمان آوردهاند و محو و زايل فرمايد آن كساني را كه كافر شدهاند و آيا گمان كردهايد شما اينكه داخل خواهيد شد بهشت را و حال اينكه هنوز معلوم نشدهاند آن كساني كه جهاد كنندهاند و معلوم نشدهاند صابران. و نيز فرموده ام حسب الذين في قلوبهم مرض ان لن يخرج اللّه اضغانهم يعني آيا چنين گمان كردهاند آن كساني كه در قلبهايشان مرض ميباشد كه بروز نخواهد داد خداوند عالم باطنهاي ايشان را؟ تا آنجا كه ميفرمايد و لنبلونّكم حتي نعلم المجاهدين منكم و الصابرين و نبلو اخباركم يعني البته مبتلا ميگردانيم شما را تا اينكه معلوم نماييم جهادكنندگان و صبركنندگان از شما را و ظاهر كنيم خبرهاي شما را.
پس از اين آيات بينات معلوم ميشود كه خداوند عالم سبحانه به مقتضاي حكمت بالغه و مشيت قاهره خود وانميگذارد مردم را به اقرار ظاهري بلكه اسباب چندي فراهم ميآورد براي ظاهر كردن بواطن و سرائر ايشان چنانچه ميفرمايد ما كان اللّه ليذر المؤمنين علي ما انتم عليه حتي يميز الخبيث من الطيب يعني واگذارنده نيست خداوند عالم مؤمنين صوري را بر آن ايماني كه شما بر او هستيد تا آنكه تمييز دهد
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۷ *»
خبيث را از طيب. و همچنين فرموده است و ما ارسلنا من رسول و لا نبي الاّ اذا تمنّي القي الشيطان في امنيّته فينسخ اللّه ما يلقي الشيطان ثم يحكم اللّه اياته واللّه عليم حكيم يعني نفرستاديم ما رسول و نه نبيي مگر اينكه هرگاه قرائت نمود القا كرد شيطان در قرائت او از باطل خود پس منسوخ ميگرداند خداوند عالم آن چيزي را كه شيطان القا مينمايد و بعد از آن محكم ميكند آيات خود را و خداوند دانا و حكيم است ليجعل ما يلقي الشيطان فتنةً للّذين في قلوبهم مرض و القاسية قلوبهم و انّ الظالمين لفي شقاق بعيد به جهت اينكه قرار دهد خداوند آن چيزي را كه شيطان القا مينمايد فتنه از براي آن كساني كه در قلوبشان مرض و قساوت است و بدرستي كه ظلم كنندگان در عذاب سختي هستند و ليعلم الذين اوتوا العلم انه الحق من ربك فيؤمنوا به فتخبت له قلوبهم و انّ اللّه لهاد الذين امنوا الي صراط مستقيم يعني به جهت اينكه بدانند آنچنان كساني كه علم داده شدهاند كه اين قرائت حق است و از جانب پروردگار تو است پس ايمان بياورند به او و خاضع شود از براي او قلوب ايشان و بدرستي كه خداوند عالم رساننده است آن كساني را كه ايمان آوردهاند بسوي راه راست. و همچنين فرموده انّ اللّه لا يستحيي ان يضرب مثلاً ما بعوضةً فما فوقها فاما الذين امنوا فيعلمون انه الحق من ربهم و اما الذين كفروا فيقولون ماذا اراد اللّه بهذا مثلاً يضلّ به كثيراً و يهدي به كثيراً و ما يضلّ به الا الفاسقين يعني بدرستي كه خداوند عالم حيا نميكند از اينكه به هرچيز مثل زند به پشه مثل زند يا به كوچكتر از پشه پس آنچنان كساني
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۸ *»
كه ايمان آوردهاند ميدانند كه اين مثل حق است و از جانب پروردگار ايشان ميباشد و اما آنچنان كساني كه كافر شدهاند خواهند گفت كه چه چيز اراده كرده است خدا به اين مثل زدن همچنين گمراه ميكند به اين مثل خلق بسياري را و هدايت ميكند خلق بسياري را و گمراه نميشود به اين مگر بدكاران. و همچنين فرموده و ما جعلنا اصحاب النار الا ملائكة و ما جعلنا عدّتهم الا فتنةً للذين كفروا ليستيقن الذين اوتوا الكتاب و يزداد الذين امنوا ايماناً و لايرتاب الذين اوتوا الكتاب و المؤمنون و ليقول الذين في قلوبهم مرض و الكافرون ماذا اراد اللّه بهذا مثلاً كذلك يضلّ اللّه من يشاء و يهدي من يشاء و ما يعلم جنود ربك الا هو يعني قرار نداديم ما اصحاب آتش را مگر ملائكه و قرار نداديم ما عدد ايشان را مگر فتنه از براي كسانيكه كافر شدهاند و قرار نداديم عدد ايشان را مگر به جهت حاصل شدن يقين از براي كساني كه كتاب براي ايشان فرستاده شده است و به جهت اينكه زياد نمايند اهل ايمان ايمانشان را و بهجهت اينكه ريبي در خاطر خود راه ندهند آن كساني كه كتاب فرستاده شده است بر ايشان و آن كساني كه ايمان آوردهاند و قرار نداديم اين عدد را مگر به جهت اينكه بگويند آن كسانيكه در قلبهايشان مرض ميباشد و آن كسانيكه كافر ميباشند كه چه چيز اراده كرده است خداوند به اين مثل بهاين طور گمراه ميكند خداوند عالم هركه را كه ميخواهد و هدايت ميكند هركه را ميخواهد و نميداند لشكريان پروردگارت را مگر او. و از امثال اين آيات در قرآن بسيار است كه مييابد آنها را شخص تتبع كننده ماهر و تدبر كننده
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۱۹ *»
در قرآن و متذكرشونده آيات آن و متذكر آنها نميشوند مگر آن كساني كه صاحبان عقلند. پس بنابراينكه واجب شد اختبار و امتحان معلوم خواهد شد راستگو و دروغگو و امتياز خواهد يافت باكي از متباكي.
پس بدان كه خداوند عالم ابتلا و اختبار و امتحان نمود آن كساني را كه لاالهالااللّه گفتند و اظهار كلمه توحيد نمودند به اقرار كردن به نبوت محمد۹ پس هركه اقرار كرد به محمد رسولاللّه۹ از روي اخلاص و ايمان و تصديق، او از اهل اخلاص به توحيد است و هركس كه به محمد رسولاللّه۹ ايمان نياورد با وجود ظاهر بودن نبوت و آيات رسالت آن حضرت او از مشركين است و از آن كساني است كه تصديق به توحيد نكردهاند به جهت اينكه كسي كه خالص گردانيد خود را از براي اطاعت شخصي مخالفتش نمينمايد زيرا كه مخالفت كننده و معصيت كننده مخلص نميشود پس به اين اختبار و امتحان خداوند عالم جماعت بسياري را اخراج نمود مثل يهود و نصاري و مجوس و صابئه و باقي فِرَق كفر.
و اما آن كساني كه اقرار به نبوت محمد۹ نمودند بر چند قسم بودند قسمي از ايشان ايمان آوردند به جهت اينكه شنيده بودند از كَهَنه و شياطيني كه استراق سمع مينمودند كه شريعت محمد۹ مستولي خواهد شد بر جميع شرايع و آن جناب غالب خواهد شد بر جميع سلاطين روي زمين و مقهور خواهد ساخت جميع پادشاهان را و جميع اساطين و سلاطين فرمانبرداري آن جناب خواهند نمود پس ايمان آوردند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۰ *»
به آن بزرگوار به جهت اينكه ميدانستند كه مخالفت آن بزرگوار۹ هيچ ثمري از براي ايشان نخواهد بخشيد و يك قسم ديگر ايمان به رسولاللّه۹ آوردند به جهت اينكه از اراذل و اوباش قوم خود بودند پس پيشدستي در ايمان آوردن نمودند به جهت رسيدن به عزت و شرف در دولت آن جناب۹ و به جهت رسيدن به بزرگي و جلال در عزت آن جناب و قسم ديگر ايمان آوردند به آن حضرت۹ به جهت طمع به دنيا و رسيدن به غني و دولت و طلب راحت و شوكت به جهت اينكه در ميان اهل خود فقير و حقير و ذليل بودند و قسم ديگر ايمان آوردند از خوف و ترس از شمشير امير مؤمنان و سرور متقيان و از پا درآورنده شجاعان و سرنگون كننده بيرقها و خاموش كننده آتش اهل كفر و طغيان عليه السلام من اللّه الملك الديان چونكه شمشيرش همچو شمشيري است كه طاقت تحملش را ندارند نه از انس و نه از جان. و قسم ديگر ايمان آوردند به آن بزرگوار عاليمقدار عليه سلام اللّه ما دار الفلك الدوّار از روي اخلاص و تصديق و تسليم و خضوع و خشوع از براي معبود خود و فرمانبرداري و انقياد از براي امر و تسليم نمودن از براي حكم او و اين قسم با آن اقسام ديگر كه ذكر شد همه ايشان ظاهراً مسلمانند و اما باطناً اغلبشان چنان كه ميبيني اهل نفاق و طغيانند و از آيات قبل بر تو معلوم شد كه خداوند سبحانه قرار داده است بر نفس خود بيرون آوردن بواطن و اضغان و ظاهر گردانيدن آن چيزهايي كه در قلوب مردم است از كينه و عدوان و نگذاشتن خلق را به صورت ظاهري ايمان.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۱ *»
پس لاجرم خداوند سبحانه بيرون آورد و ظاهر گردانيد بواطن مردم را به اميرمؤمنان و اولاد اطهارش عليهم سلام اللّه الملك المنان به اينكه امر فرمود اميرالمؤمنين۷ را كه شمشير مكش ولكن مطالبه حق خود بكن و به خشوع و خضوع ظاهر شو نه به قهر و غلبه و سلطنت پس بعد از رحلت پيغمبر۹از اين دنيا اميرالمؤمنين۷ هم مطالبه حق خود كرد لكن بدون شمشير كشيدن پس همين كه مخالفين ملاعين دانستند كه آن حضرت شمشير نميكشد و محاربه نميفرمايد بواطن نجس خود را ظاهر كردند و ضغاين خبيث خود را بروز دادند و به سلطنت و غلبه آن جناب را مقهور ساختند و وصيت رسولاللّه۹ را درباره او و اولاد او مراعات ننمودند و هرچه ممكنشان ميشد با او كردند و هرقدر ميتوانستند با آن جناب اذيت نمودند پس خداوند حكيم ظاهر كرد مكر ظالمين و جور منافقين و حسد حاسدين را و معلوم شد كه اين جماعت از منافقين بودهاند و از مؤمنين به نبي امين نبودهاند و معلوم شد كه بيشتر مردم منافقيناند به جهت اينكه كسي كه با اميرالمؤمنين۷ باقي ماند و پيرويش كرد و تخلف از آن بزرگوار ننمود و اضطرابي به هم نرسانيد و شكي و ريبي در خود راه نداد چهار نفر بودند سلمان و اباذر و مقداد و عمار و همين جماعتند آن چنان كساني كه خطاب فرموده است خداوند عالم بسوي ايشان در آنجا كه فرموده فاذ اعتزلتموهم و ما يعبدون من دون اللّه فأووا الي الكهف ينشر لكم ربكم من رحمته و يهييء لكم من امركم مرفقاً يعني پس هرگاه عزلت نموديد شما از جماعت مشركين با آن چيزي كه ميپرستيدند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۲ *»
او را غير از خداوند عالم پس پناه بريد بسوي غار تا اينكه منتشر سازد از براي شما پروردگار شما رحمت خود را و مهيا سازد از براي شما آن امري را كه منتفع شويد از او. و مراد از كهف اميرالمؤمنين۷است به علت اينكه او است كهف حصين نگهدارنده و فريادرس مضطرين تضرع و زاري نماينده و پناه هر گريزنده و اين چهار نفرند اصحاب كهف آن چناني كه گريختند از آن اشخاصي كه مردم را بسوي عبادت خود ميخواندند و اين چهارنفرند آن كساني كه خداوند عالم در حق ايشان فرموده و هدوا الي الطيب من القول و هدوا الي صراط الحميد يعني هدايت يافتند ايشان بسوي كلمه طيبه و قول نيكو و هدايت يافتند بسوي راهي كه پسنديده است و آن قومي كه در زمان رحلت پيغمبر۹ حاضر بودند همانها در روز غدير خم نيز حاضر بودند و در روز عيد غدير خم هفتاد هزار كس يا زيادتر حاضر بودند و آن كساني كه بعد از آن روز اين دعوت به آنها رسيد زيادتر و زيادتر بودند و از همه اين خلق خالص نشد در اقرار كردن به نبوت پيغمبر۹در روز رحلت آن جناب۹ مگر همين چهار نفر و معلوم شد كه ايمان همه آنها به پيغمبر۹ صوري بوده است نه حقيقي و چون كه ايمان به محمد۹نياورده بودند ايمان به خدا هم نياورده بودند و همه آنها كفار ميباشند و به انجاس و ارجاس و اشرار و حَمَله عظيم اوزار و مستحقين دخول نار ملحق خواهند گرديد. پس مؤمن موحد صافي در آن روز همين چهار نفر بودند و ايشانند آن قليليني كه بسوي ايشان خداوند عالم اشاره فرموده در آنجا كه فرموده و ما امن معه الا قليل يعني
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۳ *»
ايمان نياورد با او مگر قليل و نيز فرموده و قليل من عبادي الشكور يعني كمي از بندگان من شكركنندهاند و مخالفين همان اكثرونند و اكثرون همان كفارند پس آشكار شد اقرار به محمد رسولاللّه۹ به اميرالمؤمنين۷ و اميرالمؤمنين۷ بابي بود كه مبتلا شدند مردم به آن جناب.
و چون ايمان آورندگان به اميرالمؤمنين۷ بسيار شدند و توالد و تناسل نمودند خداوند عالم ايشان را هم به حال خود وانگذاشت تا تميز دهد خبيث را از طيب پس مبتلا كرد مردم را به اقرار نمودن به ائمه اثناعشر:پس خارج شدند از شيعه اميرالمؤمنين۷ كيسانيّه به علت اينكه بعد از حضرت امام حسن و حضرت امام حسين۸ به امامت محمد حنفيه قائل شدند و همچنين زيديه، از شيعه اميرالمؤمنين۷ مثل كيسانيه خارج شدند به علت اينكه بعد از امام زينالعابدين۷ به امامت زيد پسر آن جناب قائل شدند و خارج شدند از شيعه اميرالمؤمنين۷، ناووسيه به علت اينكه امامت را منتهي كردند به حضرت صادق۷ و گفتند كه آن جناب۷ غائب شده است و نمرده است و خارج شدند از شيعه اميرالمؤمنين۷اسماعيليه، به علت اينكه بعد از حضرت امام جعفر صادق۷ به پسر آن جناب اسماعيل قائل شدند و او را امام قرار دادند و همچنين فطحيه خارج شدند مثل اسماعيليه به جهت اينكه اينها به پسر ديگر آن حضرت۷عبداللّه افطح قائل شدند و واقفيه نيز از شيعه اميرالمؤمنين۷ خارج شدند به جهت اينكه امامت را به حضرت امام موسي كاظم صلوات اللّه عليه و علي آبائه الطاهرين منتهي كردند و گفتند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۴ *»
كه آن حضرت وفات نفرموده است.
بالجمله خداوند عالم مبتلا گردانيد امت محمد۹ را و اختبار و امتحان فرمود ايشان را به ائمه اثناعشر: و انكار هريك از اين بزرگواران: را انكار جميع قرار داد پس كسيكه انكار همه ايشان يا احدي از ايشان سلام اللّه عليهم نمود خارج شد از امت محمد۹ بودن بهجهت اينكه از شيعه اميرالمؤمنين۷ بودن خارج شد. پس خداوند عالم سبحانه بيرون آورد ضغائن مردم را و منكشف گردانيد بواطن ايشان را و ظاهر كرد سرائر ايشان را و آشكارا گردانيد خارج بودن ايشان را از امت محمد۹ و مرتد شدن ايشان را از دين پس منكر ائمه: يا منكر احدي از ايشان كافر است به محمد۹و كافر به آن جناب كافر است به خداوند عالم و منكرين، همان كافرينند و كافر كسي است كه غير از طريقه ائمه اثناعشر: و فرقه محقه طريقهاي ديگر داشته باشد و حكم به اسلام و طهارت ايشان كردن به جهت تقيه و عسر و حرج ميباشد پس مؤمنينِ خالص، صاف و خالص شدند در شيعه اثنا عشريه همچنان كه اولاً صاف و خالص شدند به محمد۹ و ثانياً به اميرالمؤمنين۷ و ثالثاً به هريك هريك از ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين و به هر ابتلا و اختبار خلق كثيري خارج شدند مثلاً خارج شدند آن كساني كه اقرار به كلمه توحيد نمودند از آن كساني كه اقرار به نبوت انبيا كردند و خارج شدند آن كساني كه اقرار به نبوت انبيا نمودند از آن كساني كه اقرار به نبوت محمد۹ كردند و آن كساني كه اقرار به نبوت آن جناب كردند بالنسبه به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۵ *»
آن كساني كه خارج شدند، مثل يك موي سفيدي است كه در گاو سياهي بوده باشد و خارج شدند آن كساني كه اقرار به نبوت جناب محمد۹ كردند از آن كساني كه به خلافت بلافصل اميرالمؤمنين۷ قائل شدند و آنهايي كه به خلافت بلافصل اميرالمؤمنين۷ قائل شدند بالنسبه به آن كساني كه خارج شدند بسيار قليل و اندكند و خارج شدند شيعه اميرالمؤمنين۷ از آنهايي كه به ائمه اثناعشر: قائل شدند پس اين فرقه محقه اثناعشريه صاف شده از صاف شده از صاف شده از صاف شده ميباشند وليكن در اين فرقه اثناعشريه هم لطخ و مزج و خلط ميباشد زيرا كه نه هركس كه اقرار به زبان كرد ميتوان دانست كه قلبش نيز مقر است و نه هركس كه قلباً اقرار نمود ميتوان دانست كه بر اين اقرار و ايمان ثابت و مستقر است به علت اينكه ايمان ثابت و عاريه در همه ايشان احتمال داده ميشود و اقرار از روي اخلاص و از روي نفاق در همه خلق ممكن ميباشد و بودن نطفه خبيثه در اصلاب طاهره جميع مؤمنين توقع داشته ميشود و گاه هست كه از مؤمن اولاد خبيث به هم ميرسد لكن چون نشو و نمو بين اين فرقه محقه ميكند ظاهراً دين پدر و مادري را آشكار مينمايد و خبث و نفاق ذاتي و جبلّي خود را مخفي ميدارد و صورتاً اظهار ايمان ميكند لكن قلباً در شك و ريب است پس همان چيزي كه موجب و داعي اختبار در آن مقامات ثلثه يعني توحيد و نبوت و ولايت اميرالمؤمنين و اولاد طاهرينش سلام اللّه عليهم بود بعينه در اين فرقه صفوه از صافي از صافي نيز موجود است واگر تمييز و تبيين نباشد خوب
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۶ *»
و بد از هم جدا نميشود و حق آشكارا و هويدا نميگردد.
پس جناب حق سبحانه و تعالي البته اين فرقه را بدون تصفيه و امتحان و اختبار وانميگذارد به علت اينكه عنايت خداوندي به اين فرقه محقه اعظم است و اعتنايش به ايشان زيادتر است زيرا كه ايشان صفوه وجودند و به ايشان روزي ميدهد بندگان خود را و به ايشان دفع ميكند از جميع بلاد بديها را و به ايشان برطرف ميكند جميع آفتها و بلاها را و به ايشان دفع مينمايد همّ و غمّ را و اگر ايشان نبودند خلق نميكرد خداوند عالم بهشت و غلمان را و اگر ايشان نبودند خلق نميكرد حوريههاي جميله را و اگر نبودند ايشان از آسمان يك قطره باران نازل نميشد واگر ايشان نبودند يك حبه نميروييد واگر ايشان نبودند از هيچ درختي برگي نميروييد و ثمر نميداد و اگر ايشان نبودند چشمي روشن نميشد و اگر ايشان نبودند كجي و اعوجاجي راست نميشد ايشانند اهل بهشت نه غير ايشان و ايشانند كه داخل جهنم نميشوند نه غير ايشان و ايشانند برگزيدگان و ايشانند اخلاص دارندگان و ايشانند توبه كنندگان و ايشانند عبادت كنندگان و ايشانند ركوع كنندگان و ايشانند سجود كنندگان و ايشانند نماز گذارندگان و ايشانند زكوة دهندگان وايشانند امر به معروف كنندگان و ايشانند نهي از منكر كنندگان و ايشانند حفظ كنندگان حدود اللّه و ايشانند پرهيزندگاني كه قبول نميشود مگر عمل ايشان و پسنديده نميشود مگر فعل ايشان پس هرگاه صفاتشان اين باشد و احوالشان چنين باشد چگونه حق سبحانه و تعالي راضي ميشود كه مخلوط باشد با ايشان
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۷ *»
غير ايشان و متصف شود غير ايشان در ظاهر به صفت ايشان و حال آنكه آنها از ايشان بيزارند و ايشان نيز از آنها بيزارند پس لابد است از امتحان و اختبار تا ممتاز شوند اخيار از اشرار بلكه جميع ابتلا و امتحاني كه خدا فرموده و در قرآن ذكر نموده به جهت تمييز يافتن همين جماعت اعيان است به علت اينكه ايشانند مقصود اصلي از ايجاد و احداث پس واجب است اختباركردن اين فرقه اثناعشريه تا خارج شوند فجار ايشان و صاف شوند اخيار ايشان.
و چونكه در جميع مراتب، مردم به نواب امتحان ميشدهاند نه به غير نواب چنانچه خداوند سبحانه مبتلا نمود اهل توحيد را به نبي خود زيرا كه نبي قائم مقام و نائب مناب او است در رسانيدن احكام او سبحانه و تعالي بسوي خلقش پس هركس كه اطاعت نمود اين نايب و قائممقام را، در زمره موحدين نوشته شد و هركس كه اعراض و مخالفت نمود از اين نايب و قائممقام، از زمره زيانكاران مشركين محسوب گرديد و همچنين رسولاللّه۹ نيز ابتلا و اختبار و امتحان نمود امت و اهل اجابت و اهل ملت خود را به جهت تمييز يافتن خبيث از طيب به نايب و قائممقام و خليفه در بين امت خود و خليفه و نايب مناب آن جناب۹ سيد و مولاي ما حضرت اميرمؤمنان۷ است زيرا كه آن جناب حامل جميع احكام آن حضرت۹ ميباشد و بعد از آن سيد و مولاي ما اميرالمؤمنين۷ نيز شيعيان خود و آن كساني كه او را خليفه بلافصل ميدانستند امتحان نمود به نواب و اوصياي بعد از خود به جهت بيرون كردن اشرار و كفار فرق شيعه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۸ *»
كه غير از فرقه محقه اثناعشريهاند.
و چون تمام شد عدد ائمه: به امام ثانيعشر عجل اللّه فرجه روحي له الفداء عليه و علي آبائه الاف التحية و الثناء و متمايز شدند شيعه اثنا عشريه از ساير فرق شيعه پس بر آن بزرگوار عجل اللّه فرجه نيز واجب شد اختبار و ابتلا چنانچه سيد و مولاي ما حضرت امام جعفر صادق۷ اشاره بسوي همين فرقه و مبتلا شدنشان نموده و فرموده لتبلبلنّ بلبلة و لتغربلنّ غربلة و لتساطنّ سوط القدر حتي يصير اسفلكم اعلاكم و اعلاكم اسفلكم و ليسبقنّ سبّاقون كانوا قصّروا و ليقصرنّ سبّاقون كانوا سبقوا يعني البته مبتلا ميشويد شما مبتلا شدني و غربال كرده ميشويد شما غربال شدني و زير و روكرده ميشويد شما مثل زيرو رو كردن ديگ و البته پيشي خواهند گرفت آن كساني كه تقصير ميكردهاند و تقصير خواهند كرد آن كساني كه پيشي ميگرفتهاند.
پس چون واجب شد بر امام ثانيعشر عجل اللّه فرجه مبتلا كردن و به فتنه انداختن اين فرقه و نيز واجب شد كه ابتلا و امتحان به ابواب و نواب خود نمايد به جهت جاري نمودن سنت خدا و پيروي فعل پيغمبر۹ و اقتدا كردن به سنت اميرالمؤمنين۷ و چون كه از وفات آن حضرت لازم ميآمد هلاكت و خراب شدن دنيا پيش از وقت خراب شدنش زيرا كه آن حضرت تمام صفوه و آخر ائمه است و چون كه ابتلا و اختبار با حضور و ظهور آن حضرت هم ممكن نميشد به علت آنكه آن كساني كه در ظاهر ايمان به آن حضرت آورده بودند نميتوانستند كه در حضور آن جناب
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۲۹ *»
مخالفتش نمايند مثل اينكه آن كساني كه مخالفت اميرالمؤمنين۷ كردند و انكار حق و غصب خلافتش نمودند در حال حيات و حضور پيغمبر۹ مخالفتش نكردند و در روز غدير خم چون جناب رسولاللّه۹ امر فرمود كه با آن بزرگوار بيعت كنند و سلام كنند بر او به اميرالمؤمنيني همه با او بيعت كردند و مخالفت و انكارش ننمودند و چون كه امام وجه اللّه و متخلق به اخلاق اللّه است و سنت خداوندي را البته جاري ميسازد پس آن جناب عجل اللّه فرجه با وجود موجود بودن، خودش از چشم مردم غايب گرديد و تعيين فرمود از براي خود در اول غيبت نواب و ابواب مخصوص و اشخاص معلوم چندي و مدح و توقيع به خصوص از براي ايشان فرستاد و امر به پيروي ايشان فرمود و از مخالفت ايشان مردم را ترسانيد و نهي فرمود و طاعت ايشان را طاعت خود خواند و معصيت كننده ايشان را معصيتكننده خود ناميد و وصيت فرمود به رجوع كردن در جميع امور بسوي ايشان و امر فرمود به بردن جميع اموال و انفالي كه حق امام در آنها است بسوي ايشان.
و آن نواب چهار نفر بودند به طور نيابت و جانشيني هريكي ديگري را، و اسماء آن چهار نفر يكي عثمان بن سعيد عمري بود و يكي پسرش محمد بن عثمان بود و يكي حسين بن روح بود و يكي علي بن محمد السمري بود و اين چهار نفر در ميان اين فرقه بودند و از مخالفت ايشان خلق كثيري هلاك شدند كه از جمله ايشان كساني بودند كه ادعا كردند ابواب و وكلاي امام۷هستند و حال آنكه در اين ادعا دروغگو بودند.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۰ *»
پس از ايشان است ابومحمد معروف به شريعي و او اول كسي بود كه ادعا كرد مقامي را كه خداوند براي او قرار نداده بود و اهل آن مقام نبود و ادعا نمود كه باب و وكيل صاحبالزمان است و بر خدا و حجتهايش: دروغ بست و نسبت داد به ايشان آنچه را كه لايق ايشان نبود و آنچه كه ايشان از آن بيزار بودند پس شيعه او را لعن كردند و از او بيزاري جستند و توقيع امام۷ به لعن و بيزاري از او صادر شد سپس قول به كفر و الحاد از او ظاهر شد.
و از ايشان است محمد بن نصير نميري كه وكالت جناب ابيجعفر محمد بن عثمان را انكار كرد و اينكه ايشان باب امام۷ باشند، و براي خود ادعاي بابيت و وكالت نمود پس خداي تعالي او را رسوا نمود و باطن او را برملا ساخت به سبب آنچه از الحاد و جهل از او صادر شد و جناب ابوجعفر محمد بن عثمان او را لعن نمود و از او بيزاري جست و همانا ادعا كرد محمدبن نصير امر وكالت را بعد از شريعي سپس بعد از اين ادعا از او اقوال شنيعه و عقايد قبيحهاي ظاهر شد كه در دلش پنهان بود و وجود باب امام، محمد بن عثمان سبب اظهار آن گرديد و اين ملعون ادعا ميكرد كه رسول و نبي است، و اينكه حضرت محمد بن علي هادي۷ خداست، و نيز قائل به تناسخ بود، و به مباحبودن محارم بر شخص، و به حلال بودن نكاح مردان بعضي بعضي را در ادبار، و معتقد بود كه اين عمل باعث تواضع و خضوع و تذلل در مفعول خواهد بود و براي فاعل نيز يكي از شهوات و طيبات است و خداي عزوجل چيزي از طيبات را حرام نكرده
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۱ *»
است.
و از جمله ايشان بود احمد بن هلال كرخي كه او نيز وكالت جناب ابوجعفر محمد بن عثمان را انكار كرد پس شيعه او را لعن كرده از او بيزاري جستند سپس توقيع امام۷ به دست جناب ابوالقاسم حسين بن روح بر لعن و براءت از او صادر شد.
و از جمله ايشان ابوطاهر محمد بن علي بن بلال بود كه وكالت ابوجعفر محمد بن عثمان نوّر اللّه وجهه را انكار نمود و نگاه داشت اموالي را كه نزد او بود و از تسليم كردن آن اموال به آن جناب خودداري كرد و ادعا كرد كه خود او وكيل است تا اينكه شيعه از او بيزاري جستند و لعنش كردند و از صاحبالزمان۷ توقيع بر لعن و بيزاري از او صادر شد.
و از جمله ايشان حسين بن منصور حلاج بود كه ادعا كرد كه بدون واسطه باب صاحب الزمان است و به قم رفت و به بعضي از اهالي آنجا نوشت كه او رسول و وكيل امام است پس چون آن نوشته به دست آن شخص رسيد آن را پاره كرد و دريد و شيعه او را لعن كردند و از او بيزاري جستند و توقيع از صاحب الزمان بر لعن و بيزاري از او صادر شد و قصه او مشهور و حكايتش معروف است.
و از جمله ايشان ابن ابيعذاقر محمد بن علي شلمغاني است كه ادعاي بابيت كرد و انكار وكالت جناب ابيالقاسم حسين بن روح را نمود پس شيعه او را لعن نموده از او بيزاري جستند و خارج شد توقيع به لعن و براءت از او و پس از آن اظهار قبايح كرد و بر امور شنيعه اصرار ورزيد،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۲ *»
بدعتهايي گذارد و اختراعاتي در دين اختراع نمود تا اينكه او را كشتند خداي رحمتش نكند.
و اينها بواسطه انكار كردنشان باب را يعني يكي از ابوابي كه امام۷ او را قائممقام خود و نائبمناب خود قرار داده بودند، از مذهب شيعه خارج شدند و از جانب خدا و امام۷ مستحق لعنت شدند و مؤمنين صالحين و علماي راشدين و صلحاي صديقين از آنها بيزاري جستند و آنها را از فرقه اثناعشريه خارج دانستند و به ساير ملل مخالفه و مذاهب باطله ملحق گردانيدند و هر كدام از اين ملاعين اتباع زيادي داشتند كه بواطن خبيثه آنها به ادعاي ضلالت اين مدعيان دروغگوي فاجر ظاهر شد و خداوند سبحانه به واسطه ابواب چهارگانه حضرت دشمنيها و كينههاي سينههاي آن خلق كثير را خارج گردانيد و ايشان اصحاب حلاج و شلمغاني و ابوطاهر محمد بن علي بن بلال و احمد بن هلال كرخي و نميري و شريعي بودند كه خداوند سبحانه اينها را به واسطه آزمايش كردن به ابواب اربعه امام۷ از فرقه اثناعشريه خارج گردانيد و از مذهب شيعه جدا كرد. پس اگر نبود اين اختبار و امتحان اين كفار فجار خارج نميشدند پس چون انكار كردند نيابت آن ابواب و وكالت آن وكلاي اطياب را پس همانا صاحبالزمان را انكار كردند و چون آن بزرگوار۷ معصوم و مطهر بودند و نقل نميفرمودند مگر از آبائشان پس اين ملاعين همانا انكار كردند ائمه يازدهگانه: را و چون ائمه: معصوم و مطهر و طيب بودند كه نقل نميفرمودند مگر از رسولاللّه۹ پس همانا انكار كردند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۳ *»
رسولاللّه۹ را و چون رسولاللّه۹ نطق نميفرمودند از روي هواي نفس و نبود نطق آن حضرت مگر وحيي كه به آن حضرت وحي ميشد پس همانا اين ملاعين انكار خداي تعالي كردند و انكار خداي سبحانه كفر است و منكر باب امام از جهت باب بودنش از مذهب اسلام خارج است و مخلد است در نار جهنم به طور دائم ولكن معامله دنيوي تا هنگامي كه دولت براي ظالمين و سلطنت براي فاسقين است احكام آن مختلف ميشود به اختلاف موضوعات و مقتضياتش والاّ پس حكم آخرت ابداً مختلف نميشود و منكر باب امام در جهنم مخلد خواهد بود با كفار پس آشكار شد براي تو كه به اين اختبار و آزمايش جماعت بسياري خارج شدند از كساني كه در دلهاشان شقاق و نفاق بود و شقاق و نفاقشان قبل از انكار باب ظاهر نبود و به اين آزمايش ظاهر شد و حال آنكه قبل از آن از فرقه محقه اثناعشريه بودند بدون امتيازي از ايشان و بدون فرقي بين ايشان و فرقه اثناعشريه.
پس چون ظاهر شد جور منافقين و آشكار شد كينه فاسقين امام۷ خواستند زيادتي تمحيص و امتحان را براي خارج ساختن جماعت ديگري از آن فجار زيرا اقسام آزمايش ايشان مختلف است و اطوار و حالات ايشان متفاوت است پس لابد است كه امام۷ آزمايش بفرمايد ايشان را تا اينكه باقي نماند مگر صافي محض كه دستخوش تغيير نشده باشد و به تحقيق كه روايت كرده است در كتاب عوالم از اصبغ بن نباته از حضرت اميرالمؤمنين۷ كه آن حضرت به من فرمودند اي اصبغ شما مثل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۴ *»
مگس عسل باشيد در ميان طيور به علت اينكه طيري نيست كه مگس عسل را ضعيف نشمارد و اگر چنانچه ميدانستند طيور آن چيزي را كه در شكمهاي آنها است از بركت، هرآينه هرگز آنها را سست نميشمردند. مخالطه نماييد با مردم به زبانها و بدنهاي خود و دوري نماييد از ايشان به قلوب و اعمال خود، قسم به آن كسي كه نفس من به دست او است كه نخواهيد ديد آن چيزي را كه دوست ميداريد تا آنكه تف كند بعضي از شما در صورت بعضي و تا اينكه نام گذارند بعضي از شما بعضي را دروغگويان تا آنكه باقي نماند از شما مگر مثل سرمه در چشم و مثل نمك در طعام و اينك مثلي ميزنم از براي تو و آن مثل مردي است كه از براي او طعامي بود پس آن را پاكيزه و نيكو نمود سپس آن طعام را داخل خانه خود گردانيد و گذاشت آنقدر كه خدا ميخواست و بعد از آن عود بسوي آن طعام نمود ديد كه سوس و شپشه در آن طعام افتاده پس او را پاكيزه و نيكو گردانيد و به جايش برگردانيد و لازال بر همين منوال بود و شما هم بر همين منوال هستيد تا آنكه باقي نماند از شما مگر جماعتي كه فتنه به آنها ضرر نرساند.
و نيز در همان كتاب روايت كرده است از مردي از حضرت امام محمد باقر۷ كه آن حضرت۷ فرمودند هر آينه بايد كه خالص شويد شما اي معشر شيعه آلمحمد مثل كشيدن سرمه در چشم به علت اينكه صاحب سرمه ميداند كه چه وقت در چشم واقع ميشود و نميداند كه در چه وقت خارج ميشود پس صبح ميكند يكي از شما و او ميبيند كه بر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۵ *»
شريعتي است از امر ما و شام ميكند در حالتي كه خارج شده است از شريعت ما و شام ميكند در حالتي كه بر شريعتي است از امر ما پس صبح ميكند در حالتي كه خارج شده است از شريعت ما. و همچنين در كتاب عوالم از فرات بن احنف روايت كرده است كه حضرت اميرالمؤمنين۷ ذكر قائم عجلاللّه فرجه نمودند و فرمودند كه هرآينه بايد كه غايب شود از ايشان تا آنكه جاهل بگويد كه از براي خدا در آلمحمد: حاجت نيست. و نيز در همان كتاب از مالكبنحمزه روايت كرده است كه حضرت اميرالمؤمنين۷ فرمودند كه اي مالك چگونه خواهي بود هرگاه به هم ريخته شوند شيعه به اين طور و مشبك گردانيدند انگشتان مبارك خود را و بعضي را داخل نمودند بر بعضي پس گفتم كه يا اميرالمؤمنين در نزد اين چه خواهد شد فرمودند كه خير كثير كلاً در نزد اين خواهد بود اي مالك قيام خواهد نمود قائم ما۷ و پيش خواهد داشت هفتاد مرد را كه دروغ بر خدا و رسول۹ بسته باشند و ايشان را به قتل خواهد رسانيد و بعد از آن جمع خواهد نمود شيعيان ما را خداوند سبحانه بر امر واحد.
خلاصه لابد است از تمحيص و اختبار و امتحان و افتتان تا آنكه تمييز يابد خبيث از طيب و قرار داده شود خبيث بعضي بر بعضي پس روي هم رفته جميعاً قرار داده شوند در جهنم و به تحقيق كه آزمايش شدند شيعه به نصبشدن ابواب اربعه پس خارج شدند آن كفره فجره به سبب متابعتننمودن آن ابواب و عدم اذعان و تصديق مر ايشان را در هر باب و خارج شدند از فرقه محقه بعد از اينكه از ايشان بودند پس به تدريج اختبار
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۶ *»
نمود امام زمان عليه السلام و عجل اللّه فرجه چنانچه به تدريج اختبار كردند آباء اطهار آن جناب صلوات اللّه عليهم بدرستي كه جناب رسولاللّه۹اختبار نمود امت را به اميرالمؤمنين۷ و اميرالمؤمنين۷ حاضر بودند و موجود در ميان مردم كه او را ميديدند و سؤال از او مينمودند و بعد از آن اميرالمؤمنين۷ اختبار نمود شيعيان خود را به نواب بعد از خود كه ائمه:بوده باشند پس چون مدت به طول انجاميد و نضج در طبايع حاصل گرديد و مدارك زياد شد و مشاعر قوت به هم رسانيد و ادراكات پنهاني كامل گرديد و ضماير قوي شد پس كفايت نكرد اختبار به ظهور امام۷ از جهت قوت ادراك مردم، پس اختبار كرد خداوند تعالي مردم را به غيبت امام ثاني عشر عجل اللّه فرجه و بعد از آن نيز آن بزرگوار۷ تعيين نواب معلومين و ابواب متشخصين نمود پس خلق كثيري به سبب عدم متابعت و ترك راهروي طريقه ايشان هلاك شدند.
پس بعد از آن امام۷ صعبتر نمود امر را به مردم و اختبار و تعيين نواب نمود به صفت و رسم نه به شخص و اسم واز جهت زيادتي اختبار و ظهور اعتبار غائب نمود اشخاص نواب را و مبهم نمود اعيان ابواب را و تعيين ايشان نمود به صفات و اخلاق و آداب و مسالك و مناهج و طريقه ايشان در اطوار و اكوار و ادوار ايشان و امر فرمود امام۷ رابع ابواب و آخر اركان را به اينكه تعيين احدي ننمايد و وصيت به احدي نكند تا آنكه فتنه شمول به هم رساند و بليه عموم يابد تا آنكه هلاك شود هلاك شونده از بينه و حيات يابد حيات يابنده از بينه و ابتلاء عام و تمييز تام حاصل
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۷ *»
گردد پس از اين جهت چون عليبنمحمد سيمري رضواناللّهعليه كه آخر ابواب است وفات او در رسيد از وي سؤال كردند از قائم مقام او در جواب فرمود لله امر هو بالغه يعني از براي خدا امري است كه خود رساننده او است و اين است آنچه اشاره كرديم بسوي او از اراده كمال اختبار و غائبگردانيدن اشخاص نواب و مبهم نمودن اعيان ابواب و تعيين كردن ايشان را به صفات و اخلاق و آداب و به تحقيق كه مجملاً اشاره فرموده است بسوي اين نواب سيد و مولاي ما جناب حجت قائم عجلاللّه فرجه در آنجا كه ذكر فرموده اما الحوادث الواقعة فارجعوا فيها الي رواة حديثنا فانهم حجتي عليكم و انا حجة اللّه يعني و اما آن چيزهاي تازه كه واقع ميشود رجوع نماييد در آنها بسوي روايت كنندگان حديث ما بدرستي كه ايشان حجت منند بر شما و من حجت خدا هستم.
و اين نواب دو قسمند قسمي نائب عام و قسمي نائب خاص و امام۷ بسوي هر دو قسم اشاره فرموده است در دو حديث و اشاره فرموده است در حديث ابي خديجه بسوي نائب خاصي كه اوست نايب عامي كه نيابتش معتبر است در آنجا كه فرموده انظروا الي رجل منكم عرف شيئاً من قضايانا فارضوا به حكماً . . . الخ يعني نظر كنيد بسوي مردي از شما كه بشناسد چيزي از احكام ما را پس راضي شويد به او به حكومت و اين نائب هر كسي است كه حامل نوعي از حق و خير بوده باشد و چنين نائبي لازم نكرده است كه جامعيت داشته باشد بلكه لازم نكرده است كه مؤمن نيز بوده باشد مگر آنكه نائب باشد در احكام شرعيه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۸ *»
فرعيه و مسائل فقهيه و نائب بودن هر كس در هر خير و حقي مر ائمه ما را به علت اين است كه به احدي خيري و حقي نميرسد مگر به ايشان و نيابت از ايشان صلوات اللّه عليهم هر چند كه نائب و باب نداند كه باب و نائب ايشان است زيرا كه خير كلاً صادر از ايشان و مرجعش بسوي ايشان است چنانچه در زيارت جامعه وارد شده است ان ذكر الخير كنتم اوله و اصله و فرعه و معدنه و مأواه و منتهاه يعني هرگاه ذكر كرده شود خيري شماييد اصل آن و فرع آن و معدن آن و مأواي آن و منتهاي آن و در حديث وارد شده كه پيغمبر۹ به ابن عباس فرمودند ياابن عباس هرگز نخواهي يافت حقي را در دست احدي مگر كه آن حق به تعليم من و تعليم علي صلوات اللّه عليهما و آلهما ميباشد. و در كتاب كافي به اين مضمون حديثي وارد شده كه هر خيري از فروع ايشان است و هر شري از فروع اعداء ايشان است و هركسي كه حق تعليم احدي نمايد و به قول صدقي تكلم كند و ارشاد بسوي خيري كند و هدايت بسوي راستي نمايد آن كس لسان رسولاللّه۹ و لسان اميرالمؤمنين۷ و ائمه طاهرين سلام اللّه عليهم اجمعين ميباشد و آن كس نائب و باب و حجاب براي ايشان: است مگر آنكه بعضي از امور و هدايات و عنايات خود را جاري ميسازد به دست دوستان خود و بعضي را به دست غير دوستان خود، مادامي كه دولت از براي ظالمين، و شوكت از براي فاسقين، و صولت از براي كافرين است و اين حفظ كنندهتر است ايشان و رعيت ايشان را. آيا نميبيني كه رفع عمود اسلام و ذكر اسم پيغمبر آخرالزمان۹ در ميان انام و دخول
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۳۹ *»
كفار در اسلام صوري به شمشير عمربنخطاب لعنه اللّه و غير او از خلفاء جور شد؟ و تو ميداني كه نه خيري جاري ميشود نه حقي مگر به ايشان و از ايشان پس در اين هنگام هر فاعل حقي باب و حجاب ايشان است و بسوي اين معني اشاره فرمودند امام۷ به قول خود كه انّ للّه سبعين الف حجاب من نور و ظلمة يعني از براي خدا هفتاد هزار حجاب است از نور و ظلمت و شرح اين كلام به طول ميانجامد و مقام اقتضا و گنجايش به ذكر بيش از اين نمينمايد.
پس نايب خاص هر صاحب صنعت است كه ظاهر و معروف در آن صنعت باشد پس بنابراين رؤساي اهل لغت نواب امامند در رسانيدن لغت بسوي خلق. و رؤسا و علماي نحو نواب امامند۷ در رسانيدن علم نحو بسوي خلق. و همچنين اهل هر صنعتِ صحيحهاي نائبند از براي امام۷ در رسانيدن آن صنعت بسوي مردم. و از اين قبيل است رجوع كردن بسوي اهل خبره مگر اينكه اين جماعت نواب در بعضي از ايشان عدالت و وثاقت شرط است لكن نه از جهت رسانيدن احكام بلكه از جهت آن كساني است كه احكام را از ايشان اخذ مينمايند در بعضي عدالت و وثاقت شرط نيست مثل ساير كسبه و امر اين قسم از نواب آسان است و به ايشان اختبار واقع نميشود مگر از وجه بعيدي.
و اما قسم ثاني از نواب يعني نائب عامي كه نيابتش متعين است در جميع احكام و به نيابت مخصوص است از جانب امام۷ پس او است اصل در نيابت و ظاهر و مثال امام۷ در ميان رعيت اخلاقش مشابه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۰ *»
اخلاق امام است و علومش مأخوذ از علوم ايشان است و بسوي اين قسم اشاره فرموده سيد و مولاي ما حضرت امام جعفر صادق۷ در اين حديثي كه فرمودند به عمر بن حنظله انظروا الي رجل منكم روي حديثنا و نظر في حلالنا و حرامنا و عرف احكامنا فارضوا به حكماً فاني قد جعلته عليكم حاكماً فاذا حكم بحكمنا و لم يقبل منه فكأنما بحكم اللّه استخف و علينا ردّ و الرادّ علينا الرادّ علي اللّه و هو علي حدّ الشرك باللّه و اين قسم از نوابند كه اختبار و امتحان در ايشان واقع ميشود و حكم ايشان حكم ابواب مخصوصين منصوصين اربعه ميباشد پس انكار ايشان مثل انكار همان چهار نفر است و در اين قسم از نواب در دو مقام اختبار و امتحان واقع ميشود يكي در تمييز دادن ميان نائب و غير نائب چنانچه در زمان غيبت صغري واقع شد كه هم نواب پسنديدهشده حقيقي بودند و هم اشخاصي كه به دروغ ادعاي نيابت ميكردند و مثل اين زمان كه مدعي بسيارند ولكن رسيدگان به حق بسيار كمند چنانچه شاعر گفته:
| خليلي قطّاع الفيافي الي الحمي | كثير و اما الواصلون قليل |
پس اولاً اختبار واقع ميشود در اين نواب در تمييز علامات و صفات تا آنكه خود حق و باطل تشخيص داده شود و آب از سراب متمايز گردد و ثانياً اختبار و تمييز واقع ميشود در متابعت و عدم متابعت ايشان و اختلاف و عدم اختلاف در ايشان. پس من اولاً ذكر ميكنم بعضي از علامات مأخوذه از ائمه سادات عليهم صلوات اللّه من رب البريات را از براي تو به جهت مبينساختن نواب ممدوحين و رفع نمودن شبهه جاهلين
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۱ *»
و قطعكردن حجت معاندين.
پس ميگويم بدان كه از براي نواب حق علامات چندي است كه به آنها ممتاز ميشوند از غير خود و هرگاه اين علامات را بيابي در احدي بدانكه او است قريه ظاهره آنچناني كه مأمور شدهاي به سير در آن قريه بسوي قريه مباركه و آن علامات بر دو وجهند يكي متعلق به علم ايشان است و يكي متعلق به عمل ايشان است و اما آن چيزي كه متعلق به علم ايشان است اين است كه نظر نميكند به مسئلهاي از مسائل تا كه رفع نشود از ايشان سه خصلت و جمع نشود در ايشان پنج خصلت:
اما آن سه خصلت يكي اين است كه نظر نميكند در مسئلهاي از مسائل از قولي يا عملي يا ظهور قدرت و عظمتي كه موجب كمال خوف باشد، يا نعمت و احساني كه موجب رجاء و طمع گردد، يا ظهور جلالي كه او را مقهور گرداند از نفس خود، يا ظهور جمالي كه جذب كند او را بسوي خود، و مفقود گرداند او را از نفس خود، تا آنكه منقطع گرداند او را بسوي پروردگار خود، و امثال اينها از آن احوالي كه مرجعش بسوي حق سبحانه و تعالي است مگر اينكه متمحض گرداند قصد و نيت خود را در شناختن و دانستن اين مسئله براي خداوند خود تا خود را برساند بسوي طاعت و رضاي او و طلب نميكند آنها را به جهت اينكه به آنها معانده كند با علما و مجادله و ستيزه نمايد با سفهاء يا به جهت اينكه بخواهد مردم را روي به خود نمايد يا به جهت اينكه علمش زيادتر شود تا آنكه معروف و مشهور گردد به اينها يا از امثال اين صفات از انواع عظمت و جلال چنانچه در
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۲ *»
اغلب احوال مردم مشاهده ميشود.
و خصلت دويم اين استكه در حين نظر كردن مسئلهاي از مسائل مأنوس به طائفهاي نباشد كه قلبش بسوي ايشان و قول ايشان مايل باشد به علت اينكه محبت شيء كور و كر ميگرداند شخص را و گاه ميشود كه آن طائفه بر باطل و خطا رفتهاند پس شخص واقع ميشود در آنچه كه ايشان واقع شدهاند بلكه بايد شخص انس با خدا داشته باشد و ميلش در آن چيزي باشد كه در نزد او سبحانه است و رغبتش در آن چيزي باشد كه خدا از براي او اختيار نمايد چنانچه خود فرموده من كان يريد ثواب الدنيا فعند اللّه ثواب الدنيا و الاخرة
و خصلت سيوم آن است كه در وقت نظر كردن در نزد او قاعده مأخوذه از غير اهل بيت علم: به آن طوري كه انشاءاللّه تعالي مذكور خواهد شد نبوده باشد زيرا كه هر كس در نزد او قاعدهاي باشد ايمن نيست از اينكه ميل بسوي آن قاعده نمايد و صرف علم بسوي آن قاعده كند و گاه ميشود كه آن قاعده باطل و فاسد باشد پس بر خطا و غلط واقع گردد چنانچه اغلب مردم را ميبيني كه ترك اخبار صحيحه مينمايند به جهت آنكه با قواعد ايشان مخالفت ميكند و بسا هست كه آن قواعد باطل ميباشد.
و اما آن پنج خصلتي كه بايد در اين نواب مجتمع باشد اول اين است كه باقي باشند بر فطرت اصليه اوليه كه تغيير داده نشده باشد به متابعت شيطان، و مسبوق نگشته باشد به شكوك و شبهات، و دائم التفكر باشد در
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۳ *»
خلق سماوات و خلق نفس خود، و عظيم التحير باشد در هنگام نظر كردن بسوي اينها. و علامت دائم التفكر و عظيم التحير صفاي طويت و ذكاي سريرت است و علامت صفاي طويت و ذكاي سريرت اين است كه مشغول نسازد او را علمي از علمي ديگر بلكه همه اشياء را دليل بداند بعضي را از براي بعضي ديگر پس در اين وقت گفته نميشود كه او كامل است در علمي غير علمي بلكه علوم كلاً در نزد او يكسان است به علت اينكه شخصي كه باقي بر فطرت اصليه اوليه ميباشد آيه وحدت را در هرچيزي مشاهده مينمايد و چشم بصيرتش مفتوح است كه ببيند اجسام را با اختلاف الوان و احوال او و همچنين چشم قلبش هنگاميكه باز باشد و اما آن كسي كه به يك شيء اقتصار مينمايد به كوري ماند كه بعضي از اشياء را تعليم وي نمايند و مراد از يكسان بودن همه علوم در نزد شخص اين است كه بشناسد لطيفه ساريه را در كل علوم نه اينكه همه علوم حاضر بوده باشد در نزد او بلكه چنان باشد كه هروقت طلب كند آنچه را كه اراده نمايد بيابد آن را به مشاهده كردن آن نقطه كه در هر شيء هست و استدلال نمايد به كل اشياء بر كل اشياء.
و دويم از پنج خصلت اين است كه در هر مسئله نظر ميكند پيدا كند از براي خود دليلي از محكمات كتاب چنان دليلي كه ممكن نباشد از براي منصف انكار آنها و اعتذار از آنها و اما معاند هزار حجت او را منقطع نميسازد در استدلال و متمسك ميشود به متشابهات و متشابه آن چيزي است كه دلالتش ظاهر نباشد و محكم آن چيزي است كه بنفسه دلالتش
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۴ *»
ظاهر باشد يا به امر خارجي مثل اخبار و احاديثي كه توضيحدهنده و تعيينكننده مراد آياتند پس هرچند كه عليالظاهر از آيات مجمل باشند در اين صورت متشابه نخواهند بود.
و سيم از خصلتها اين است كه دليلي از محكمات احاديث اهلبيت: در دست داشته باشد و اجتناب نمايد از آن احاديثي كه اصحاب ما آنها را قبول ننموده باشند مگر در وقتي كه راجع بسوي احاديث مقبول باشد و معارضي از براي آنها نباشد بلكه اصلاً معارضي نيابد زيرا كه تعارض در اخبار امري است صوري كه حقيقتي از برايش نيست و اما تغييردادن مغيرين و مبدلين و سهو ساهين و ناسين در روايات، پس ائمه ما سلام اللّه عليهم در ارشادات خود قرائني از براي آنها قرار دادهاند و ادلهاي مقرر فرمودهاند كه نفي آنها ميكند و اثبات مراد و امر واقعي مينمايد و اگر چنين نبود مستقيم نميشد قول ايشان كه بفرمايند انّ لنا اوعية من العلم نملؤها علماً ننقلها اليكم فخذوها و صفّوها تجدوها نقية صافية و اياكم و الاوعية فانها اوعية سوء يعني بدرستي كه از براي ما اوعيه و ظروف چندي است كه پر از علم ميكنيم آن ظروف را تا آنكه نقل آن علوم كنيم بسوي شما پس بگيريد و صاف نماييد كه بيابيد آن علوم را نقيه و صافيه و بپرهيزيد از ظروفي كه آنها ظروف بدي باشند. پس اگر نصب قرائني نمينمودند امر به تصفيه نميفرمودند به جهت اينكه خلق جهالند و نميدانند چيزي را مگر آنچه ايشان تعليم نمودهاند چنانچه پيغمبر ما۹ به ابن عباس فرمودند ياابن عباس لن تجد عند احد خيراً
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۵ *»
الا بتعليمي و تعليم علي۷ يعني پسر عباس هرگز نخواهي يافت حقي را در دست احدي مگر به تعليم من و تعليم علي۷ و كلام در اين مقام بسيار است و اشاره كافي است از براي كسي كه طلب هدايت بسوي راه راست نمايد پس مجمل قول اين شد كه بايد اين نايب تمسك نجويد به روايتي كه بر خلاف قانون است كه عادت جاري شده است در ميان فرقه محقه به علت آنكه اين طائفه لازال بر حقند تا قيام قيامت.
و چهارم از آن خصلتهاي پنج گانه اين است كه در هر مسئلهاي از مسائل دليلي از عقل مستنير به نور اللّه و مستضيء به ضياء ائمه هدي عليهم السلام مادامت السماوات و الارض داشته باشند به اين معني كه نشو و تربيتش به اعتنا و نظر كردن در اخبار ائمه هدي: شده باشد به اعتقاد جازم به اينكه ايشان صلوات اللّه عليهم رعايا و گوسفندان خود را مهمل نميگذارند و عالم باشد به اينكه در حيني كه نظر و ملاحظه به اخبار مينمايد او در حضور امام و سيد خود ميباشد و متعلم از ايشان است چنانچه خود ايشان فرمودند نحن العلماء و شيعتنا المتعلمون و ساير الناس غثاء يعني ماييم علماء و شيعيان مايند متعلمون و ساير مردم خس و خاشاكند و بداند كه غيبت امام۷ او را منع نميكند از مشاهده رعيت و اصلاح احوالشان، و دور كردن باطل و شيطان را از ايشان. و خداوند سبحانه از كيفيت اصلاح نمودن و مطلع بودن و فريادرسي كردن حضرت قائم عجل اللّه فرجه رعيت خود را در زمان غيبت در قرآن مجيد و فرقان حميدِ خود خبر داده در قصه موسي۷ چنانچه آيه شريفه به همين تعبير
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۶ *»
شده، در آنجا كه فرموده و دخل المدينة علي حين غفلة من اهلها فوجد فيها رجلين يقتتلان هذا من شيعته و هذا من عدوه فاستغاثه الذي من شيعته علي الذي من عدوّه فوكزه موسي فقضي عليه قال هذا من عمل الشيطان انه عدوّ مضلّ مبين يعني موسي داخل شهري از شهرهاي فرعون شد در هنگام غفلت داشتن اهل شهر پس يافت در آن شهر دو مرد كه يكي از شيعيان او بود و ديگري از اعداي او پس استغاثه نمود به موسي آن كسي كه شيعه او بود بر آن كسي كه از دشمن او بود پس موسي مشت بر دشمن خود زد پس اجل او دررسيد فرمود اين از عمل شيطان است همانا شيطان دشمن گمراهكننده آشكاري است و جناب پيغمبر۹ فرمود كه هرچه در امم سابقه واقع شده است در اين امت طابق النعل بالنعل واقع خواهد شد؛ و اين همان عقل مستنير است. پس واجب است اينكه در هر مسأله دليلي از عقل مستنير داشته باشد زايد بر كتاب و سنت تا آنكه بر بصيرت و معرفت بوده باشد.
و پنجم از آن خصلتها اين است كه از براي هر مسأله از مسائل دليلي عياني شهودي از عالم كبير بيابد بدرستي كه عالم اكبر كتابي است كه نوشته است او را خداوند سبحانه به دست خود، و بنا كرده است او را به حكمت خود، و تربيت كرده است او را به قدرت خود، و حفظ كرده است او را به صنع خود، و قرار داده است او را از اعظم آيات خود، و ترغيب فرموده است مردم را به قرائت آن در كتاب خود در آنجايي كه فرموده قل انظروا ماذا في السماوات و الارض يعني بگو اي محمد۹ كه نظر كنيد و ببينيد
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۷ *»
كه چه چيز است در آسمانها و زمين و فرموده يضرب اللّه الامثال للناس و مايعقلها الا العالمون يعني مثلها ميزند خداوند سبحانه از براي مردم و تعقل نمينمايد آن مثلها را مگر دانايان و فرموده و كأين من اية في السماوات و الارض يمرّون عليها و هم عنها معرضون يعني و چه بسيار از آيات است در آسمانها و زمين كه ميگذرند بر آنها و حال آنكه ايشان معرضند از آنها و فرموده سنريهم اياتنا في الافاق و في انفسهم حتي يتبين لهم انه الحق يعني زود باشد كه بنمايانيم به ايشان آيات خود را در آفاق و در انفس ايشان تا آشكار شود از براي ايشان كه او است حق. و بعد از آن حق سبحانه ميفرمايد كيفيت استدلال به آيات مرئيه در آسمان و زمين و آفاق و انفس را كه از جمله آنها حشر است چنانچه حق سبحانه از حشر خبر داده در آنچه كه فرموده و ان كل لمّا جميع لدينا محضرون يعني كه نيست هيچ چيز مگر آنكه هرآينه جميعاً در نزد ما حاضرشدگانند اين مدعي است پس از براي اين حشر آيت و دليل و امثال چندي قرار داده تا بشناساند به خلق كيفيت حشر و عود خلق را بعد از مردن و مضمحل شدن و به امثال اين آيات بفهماند به ايشان نظر كردن در آيات آفاقيه و انفسيه را در آنجا كه فرموده و اية لهم الارض الميتة احييناها و اخرجنا منها حبّاً فمنه يأكلون و جعلنا فيها جنات من نخيل و اعناب و فجّرنا فيها من العيون يعني و آيتي است از براي ايشان زمين مرده كه زنده ميگردانيم آن را و بيرون ميآوريم از آن زمين دانه را پس از آن دانه ميخورند ايشان و قرار داديم ما در آن زمين بوستانها از درختان خرما و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۸ *»
درختان انگور و جاري گردانيديم در آن زمين چشمهها و بعد از آن شرح فرموده است اين آيه را در سوره ق در آنجا كه فرموده و نزّلنا من السماء ماءً مباركاً فأنبتنا به جنات و حبّ الحصيد و النخل باسقات لها طلع نضيد رزقاً للعباد و احيينا به بلدةً ميتاً كذلك الخروج يعني فروفرستاديم ما از آسمان آب مبارك پر منفعتي پس رويانيديم به آن آب اشجار و اثمار و حب و دانهاي كه درويده ميشود و رويانيديم نخل بلند باربردار كه خوشههايش بعضي بر بالاي بعضي افتاده در حالتي كه روزي قرار داديم او را از براي بندگان و زنده ميكنيم ما به آن آب زمين مرده را و همين طور است زنده بيرون آوردن شما از قبر بعد از مردن. و قرآن پر است از بيان اين احوال.
خلاصه تكليف نفرموده است خداوند سبحانه بندگان را به امري مگر اينكه بيان فرموده آن را به اكمل بيان و اين است و جز اين نيست كه حكيم كامل تمام ميكند بيان را به دو بيان به بيان حالي و بيان مقالي. بيان حالي عالم اكبر است و بيان مقالي كتاب و سنت است و هريك از اين دو شرح و بيان از براي ديگري است و مطابق يكديگرند و مخالفت نمينمايند هريك ديگري را و در صورت مخالفت بطلان استدلال ظاهر ميشود زيرا كه سنت با كتاب هرگز مخالفت نمينمايد و كتاب با سنت نيز مخالفت ندارد و عالم اكبر با هيچ يك از اين دو تا مخالفت نمينمايد. پس هرگاه تطابق نمايد اين ادله اربعه با عدم مخالفت فرقه محقه، كه لازال هميشه حق در ميان ايشان است و مخالفت ايشان عدول از حق است و عدولكننده از
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۴۹ *»
حق نجات نمييابد و با بقاي فطرت اصليه غير معوجه با رفع خصال سهگانه مذكوره، واجب است كه چنين شخصي بر حق باشد و الا جناب حق سبحانه و تعالي يا راهنما بسوي باطل خواهد بود يا خلف كننده وعده، تعالي ربي عن ذلك علواً كبيراً. اما راهنمايي به باطل فرض وقوعش نسبت به خداوند سبحانه ممكن نيست و خلف وعده نيز در او سبحانه جايز نيست زيرا كه خود فرموده والذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا و انّ اللّه لمع المحسنين يعني آن چنان كساني كه مجاهده مينمايند در حق ما هرآينه البته البته مينماييم به ايشان راههاي سير بسوي خود را بدرستي كه خداوند سبحانه هرآينه با نيكوكاران است و مجاهده در اكمل مراتب متحقق نميشود مگر به طوري كه ذكر كرديم به علت اينكه همين است طريق بسوي حق قطعاً و بر خلاف اين طريقه مجاهدهكردن ادبار و اعراض از حق سبحانه و تعالي است و جايز نيست پس هرگاه شخص از آن طريقي كه مذكور شد مجاهده نمايد بر خداوند سبحانه واجب است هدايت او چنانچه خود فرموده و لا تحسبنّ اللّه مخلف وعده رسله يعني البته البته گمان نكنيد كه خداوند سبحانه خلف كننده وعده خود است مر رسولان خود را، و نص فرموده است در وفاكردن به عهد آنچناني كه عهد كرده است از هدايت نيكوكاران در آنجا كه فرموده فهدي اللّه الذين امنوا لما اختلف فيه من الحق باذنه و اللّه يهدي من يشاء الي صراط مستقيم يعني هدايت نمود و رسانيد خداوند سبحانه آن كساني را كه ايمان آوردند به آن حقي كه اختلاف كرده بودند در آن به اذن او سبحانه و خداوند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۰ *»
ميرساند هركه را ميخواهد بسوي راه راست. پس اثبات فرمود هدايت را براي مؤمنين پس شرح و توضيح فرموده است حقيقت ايمان را در آن چيزي كه متعلق به علم تنها يا به علم و عمل هر دو بوده باشد در آنجا كه فرموده فلا و ربك لايؤمنون حتي يحكّموك فيما شجر بينهم ثم لايجدوا في انفسهم حرجاً مما قضيت و يسلّموا تسليما و مخاطب در آيه در ظاهر رسولاللّه۹ و در باطن اميرالمؤمنين۷ميباشد پس معني آيه شريفه اين است كه قسم به پروردگار تو يا علي كه ايمان نميآورند تا حكم قرار دهند تو را در هرچيزي كه منازعه واقع شود در ميان ايشان و بعد از آن در نفسهاي خود نيابند ايشان حرج و تنگي از آنچه حكم كردي تو در ميان ايشان و تسليم كنند ايشان از براي تو يا علي حق تسليم كردن و عدم وجدان حرج و خالص شدن از براي حكم اميرالمؤمنين۷ در همان چيزهايي است كه ذكر نموديم از براي تو از ملاحظه ادله اربعه.
و بعد از آن خداوند سبحانه بيان فرموده بر صواب بودن و عدم خطاء مؤمنين را از معتقدات و اعمال ايشان در آن چيزي كه نسبت ميدهند آن را به خداوند سبحانه در آنجا كه فرموده و جعلنا بينهم و بين القري التي باركنا فيها قري ظاهرة و قدّرنا فيها السير سيروا فيها ليالي و اياماً امنين يعني قرار داديم بين ايشان و بين قريههاي آنچناني كه بركت داديم در آنها، قريههاي ظاهره متصله را و مقدر ساختيم در آنها سيركردن را پس سير كنيد در آنها شبها و روزها در حالت ايمني. و مولاي ما امام محمد باقر۷ فرموده كه ماييم آن قريههايي كه بركت داده است خداوند سبحانه در آنها و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۱ *»
قراي ظاهره شيعيان مايند پس خداوند سبحانه تصريح فرمود به لزوم تبعيت شيعيان مؤمن كه هدايت كرده است ايشان را و تصريح فرموده است در اينكه ايشان خطا نميكنند زيرا كه حكم كرده است از براي سير كنندگان در ايشان و اخذ كنندگان از ايشان ايمن بودن از خطا را و ثابت نموده است صحيح بودن مجاهده ايشان را در راه خود تا آثار بر ايشان مترتب گردد و همين است هدايت و بتحقيق گفتيم كه مجاهده در علم نميشود مگر به شرايطي كه مذكور شد و هرچه غير از آن است طريق هلاكت و وبار و سبيل خسران بسوي نار است.
و چونكه از براي هر شيئي سه جهت است جهتي بسوي حق و جهتي بسوي نفس است، از اين حيثيت كه صنع و اثر غير است، و جهتي بسوي غير از حيثيت مرتبط بودنش به آن غير به جهت ترتب نظام معيشت دنيا و آخرتش بر آن، و از براي هريك از اين سه جهت مقام و احكام و اقتضاءاتي است كه جاري ميشود بر آن مقام به حسب آن مقام و از براي هر يك دليلي خاص ميباشد كه مخصوص به همان مرتبه و مقام است پس از براي مرتبه ثالثه دليل مجادله ميباشد و از براي ثانيه دليل موعظه حسنه ميباشد و از براي اولي دليل حكمت ميباشد و واجب است در هر يك از اين سه مقام متصفبودن به آن پنج صفت و خاليبودن از آن سه خصلت مذكوره. پس از براي مؤمنين ممتحنين و شيعيان مخلصين بيست و چهار دليل و ميزان در معرفت هر شيئي ميباشد و بسا هست كه در هريك از اين بيست و چهار دليل خطا راه يابد و اما هرگاه مجتمع شوند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۲ *»
محال و ممتنع است كه خطا راه يابد به همان دليل كه ذكر شد و هرگاه عاجز شود از اتيان اين امور در هر شيئي از اشياء هرچند كه متمكن از اغلب و اكثر آنها باشد محل وثوق و اعتمادي نخواهد بود.
و اما هرگاه در هر شيئي از اشياء اجراي اين بيست و چهار دليل نمايد به حيثي كه هيچ يك از اين ادله خارج نشود، چنين شخصي مؤمن ممتحن آنچناني است كه امتحان نموده است حق تعالي قلب او را به ايمان، و منشرح كرده است صدر او را براي اسلام، و واجب است بر خلق متابعت و اقتداء به او در آن چيزي كه جاهلند از امور دين و دنيا و آخرت و عقباي خود و او است مؤمن قليل كه نايابتر از اكسير است و اين جماعتند آن كساني كه در نزد ايشان است از اسرار آنچناني كه متحمل نميشوند آنها را مگر صديقون و ابرار. پس هرگاه شنيدي از ايشان چيزي انكار مكن و امر را تسليم كن از براي ايشان تا سالم بماني به شرط تحقق امر ثاني در ايشان كه انشاءاللّه تعالي ذكر خواهم نمود و هرگاه بيابي در اين مدعي نيابت چيزي را كه مخالف اين اوصاف مذكوره باشد تبري جوي از ايشان بدرستي كه ايشانند اعداي دين و خصماء نبيين و خلفاء شياطين و آنچه كه ذكر كرديم علامت علم نواب عام بود.
اما علامت ثانيه كه در عمل ايشان است اين است كه جميع اعمال و اقوال ايشان مطابق باشد با آن چيزي كه مبناي شريعت حقه غراء نبويه عامه براي كل مخلوقين بر آن چيز است و انكار هيچ چيز از شريعت ننمايد بهادعاي آنكه باطن غير ظاهر است و اين اعمال از براي اهل ظاهر
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۳ *»
است و از عارفين اخلاص قلب و لطافت سرّ مطلوب است نه اين اعمالي كه جميع در آنها مشتركند بدرستي كه اين اعتقادات از صفات فسقه و اهل جور است كه گراني ورزيدهاند از طاعات بلكه مؤمن آن طوري است كه حضرت اميرالمؤمنين۷بعضي از صفات آن را وصف فرموده از براي همام و من انشاء اللّه تعالي ذكر مينمايم از براي تو اين حديث طويل را بتمامه از جهت آنكه در او است منافع جليله از اظهار حق و امتياز اهل باطل.
بدرستي كه روايت كرده است كليني به اسناد خود از حضرت صادق۷روايت كرده است كه شخصي كه باو همام ميگفتند و مردي عابد و ناسك و مجتهد بود برخاست نزد حضرت امير۷ در حالي كه حضرت خطبه ميخواندند پس عرض كرد يا اميرالمؤمنين وصف بفرما براي ما صفت مؤمن را بطوري كه گويا او را مشاهده ميكنيم. فرمود اي همام مؤمن زيرك و هشيار است، گشادگي او در رخساره اوست و اندوه او در دل او، و سينه او از هر چيزي گشادتر است، و نفس او از همه چيز ذليلتر، از هر فاني نهي كند و تحريص كند بر هر نيكي، نه كينه ورز است و نه حسود و نه جهنده است و نه فحش دهنده، نه عيبجو و نه غيبت كننده، كراهت دارد از سربلندي و دشمن دارد شنيدن مردم را، غم او دراز است و همّ او دور و سكوتش بسيار، صاحب وقار است و صاحب ياد و صاحب صبر و شاكر، مغموم است بفكر خود و مسرور است بفقر خود، اخلاقش آسان است و برخوردش نرم ، وفانگاهدار، كم اذيت است و دروغگو و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۴ *»
پردهدر نيست، اگر خنده كند بياندازه نباشد و اگر غضب كند سبكي نكند ، خنده او تبسم است و پرسيدن او بجهت ياد گرفتن و مراجعه او بجهت فهميدن، علمش بسيار حلمش عظيم رحمتش بسيار، بخيل نباشد عجول نباشد ملول نشود و خوشحالي زياد ننمايد و حيف در حكم خود ننمايد و جور در علم خود نكند، نفسش سختتر از سنگ است و سعيش شيرينتر از عسل، حريص و جزع كننده نباشد و عنف ننمايد و خلف وعده ننمايد تكلف نكند و تعمق ننمايد، منازعه او جميل است، مراجعه او كريم است، اگر غضب كند عدل است اگر طلب كند برفق طلب نمايد، نسنجيده كاري نكند و پردهاي ندرد، بزرگي بخود نبندد، دوستيش خالص است، عهدش محكم است، بعقدي كه بسته وفا كند، با شفقت باشد صله بسيار كند حلم بكار دارد گمنام باشد فضول او كم باشد از خدا راضي باشد و با هواي خود مخالف باشد، درشتي بر زيردست نكند و در آنچه بكار نيايد فرو نرود ياور دين باشد و حامي مؤمنين و پناه مسلمين، مدح بگوشش فرو نرود و طمع در قلبش اثر نكند و بازي حكمت او را برنگرداند و جاهل مطلع بر علمش نشود، گوينده و عمل كننده است و عالم و با حزم است، فحاش و غضبناك نيست، صله كند بدون عنف، ببخشد بدون اسراف، تكبركننده و گول زننده نباشد، پيجوئي مردم نكند و كسي را نترساند، با مردم بمدارا سلوك كند، باصلاح در زمين راه رود، معين ضعيف باشد، فريادرس غمزده باشد، پردهاي را ندرد و سرّي را فاش ننمايد، بلايش بسيار شكايتش كم است، اگر نيكي ببيند ذكر كند و اگر بدي ببيند بپوشاند،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۵ *»
عيبپوش و حفظ كننده مردم است، در پشت سر اگر كسي خطائي كند عفو نمايد و لغزش را بيامرزد، مطلع بر نصيحتي نشود و بعد ترك كند و جانب جوري را نميگذارد مگر آنكه اصلاح كند آنرا، امين و سنگين و تقي و نقي و زكي و رضي باشد، عذر را بپذيرد و بخوبي ياد كند و گمان خود را بمردم نيك نمايد و نفس خود را به عيب تهمت زند، دوست دارد در راه خدا بدانش و علم و ببرد در راه خدا بمحكمي و عزم، خوشحالي او را از جا در نكند و خفيف ننمايد، متذكركننده عالم است و معلم جاهل، داهيه او را كسي منتظر نباشد و غايله او را كسي نترسد، هر سعيي را خالصتر از سعي خود داند و هر نفسي را صالحتر از نفس خود، دانا بعيب خود است و مشغول بغم خود، وثوق بغير پروردگار پيدا نكند، نزديك و وحيد و جريد است، دوست دارد در راه خدا و جهاد كند در راه او تا متابعت رضاي او نمايد و براي خودش خودش انتقام نكشد و در غضب پروردگار خود سستي نكند همنشين اهل فقر است، آشناي اهل صدق است، كمك اهل حق است، ياور غريب و پدر يتيم و شوهر بيوهزنان است، مهربان باهل پريشاني است و اميد هر صفت نيكي در او هست و در هر شدتي اميد باو هست، خندان و گشادهرو باشد نه عبوسكننده و نه تجسسكننده باشد، سخط و غيظ فروبرنده و تبسمكننده و باريكبين و بزرگحذر باشد، بخل نكند و اگر كسي باو بخل كند صبر كند، تعقل كرده پس حيا نموده است و قناعت كرده پس غني شده است حياي او بر شهوتش برتر است و دوستي او بر حسدش و عفوش بر كينهاش، نگويد بغير درستي و نپوشد مگر ميانه،
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۶ *»
راهرفتنش تواضع است، خاضع است براي پروردگارش بطاعت خود، راضي است از او در هر حالتي، نيتش خالص است، اعمالش بيغشّ و مكر است، نظرش عبرت است و سكوتش فكرت و كلامش حكمت، با اخوان نصيحت كند و بخشش نمايد و برادري كند، نصيحت كننده است در پنهان و آشكار، دوري از برادر نكند، غيبت او را ننمايد، مكر با او نكند، محزون بر گذشته نشود و بر آنچه رسيده غمگين نگردد، اميد آنچه روا نبود ندارد، سستي نكند در حال سختي و افتخار نكند در حال رخاء، حلم را با علم ممزوج كند و عقل را با صبر، او را ميبيني كه كسالتش دور است، نشاطش دايم، آرزويش نزديك، لغزشش كم، منتظر اجل خود، قلبش خاشع، متذكر پروردگار خود، نفسش قانع، جهلش منفي، امرش آسان، بجهت گناهش محزون، شهوتش مرده، غيظش فرورفته، خلقش صاف، همسايهاش ايمن، كبرش ضعيف، قانع به آنچه برايش مقدر شده، صبرش متين، امرش محكم، ذكرش بسيار، با مردم مخالطه كند تا دانا شود و سكوت كند تا سالم ماند و سؤال كند تا بفهمد و تجارت كند تا غنيمت نمايد و بنيكي گوش ندهد تا فخر كند و سخن نگويد كه تجبر كند به آن بر غير، نفسش از او در تعب است و مردم از او در راحت، نفس خود را بتعب آورده است براي آخرت خود پس مردم را از خود راحت كرده، اگر به او ظلم كنند صبر كند تا خدا حق او را بگيرد، دوري او از كسي كه دوري از آن كرده دشمني و تنزه است و نزديكي او بكسي كه نزديك او شده نرمي و رحمت، نه دوريش از كبر است و عظمت و نه نزديكي او مكر است و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۷ *»
گولزدن بلكه اقتدا كند بكساني كه قبل از او بودند از اهل خير و امام باشد براي نيكان بعد، پس همام صيحه زد و افتاد بيهوش پس حضرت فرمود بخدا كه ميترسيدم كه چنين شود و فرمود موعظههاي بليغ چنين كند با اهلش مردي عرض كرد تو چرا چنين نشدي يا اميرالمؤمنين فرمود براي هر كسي اجلي است كه تجاوز نميكند از آن و سببي كه از آن نميگذرد آرام باش و ديگر چنين سخني مگو كه شيطان بر زبانت سخن گفت.
و اين است اوصاف مؤمن عارف به خداوند عزوجل و به اين اوصاف و اعمال صاف و پاكيزه ميشود قابليت و سريرت مؤمن و ميتابد نور يقين بر قلب، و نور محبت در فؤاد او، و نور علم در سينه او. پس هرقدر كه ازدياد محبت و يقين و عمل نمايد عمل و توجه و اقبالش زياد ميشود پس استضاءه و استناره او زياد ميشود پس حاصل ميشود از براي او قابليت اينكه باب و نائب امام۷ باشد بر خاص و عام و مرجع در كلي و جزئي امور گردد و امين از براي دفع حقوق امام۷ بسوي او بوده باشد و او است منظور انظار و مطلع انوار و قريه ظاهره از براي سير بسوي قريه مباركه و او است باب اعظم و سبيل اقوم و نور معظّم كه واجب است طاعت او بر هر مسلمي و عدم مخالفت او بر هر مؤمني و او است نائب عام آنچناني كه اشاره فرموده است بسوي او سيد و مولاي ما حضرت امام جعفر صادق۷ در آن حديثي كه فرمودند انظروا الي رجل منكم روي حديثنا و نظر في حلالنا و حرامنا و عرف احكامنا فارضوا به حكماً فاني قد جعلته عليكم حاكماً فاذا حكم بحكمنا و لم يقبل منه فكأنما
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۸ *»
بحكم اللّه استخف و علينا ردّ و الرادّ علينا الرادّ علي اللّه و هو علي حدّ الشرك باللّه و فرمايش حضرت كه فرمودند عرف احكامنا جمع مضاف است و جمع مضاف افاده عموم استغراقي مينمايد يعني بشناسد جميع احكام ما را و شكي نيست كه از براي ايشان سلام اللّه عليهم در هرچيزي حكمي است به علت اينكه مبناي كل وجود بر حق ميباشد و در مقابل هر حقي باطلي ميباشد و در نزد خلط و مزج حق و باطل در اين دنيا بياني از ايشان سلام اللّه عليهم در هرچيزي ضرور است و اين است قول امام۷ كه فرمودند كه هيچ شيئي نيست مگر آنكه در آن آيهاي از كتاب يا روايتي از سنت نبوي۹ ميباشد پس همين كه شخص جميع احكام ايشان را بشناسد و نظر در حلال و حرام ايشان نمايد پس روايت از ايشان ميكند، و پيروي اثر ايشان مينمايد، و متوجه و ناظر بسوي ايشان ميگردد، و معرض ميشود از هر چيزي كه نسبت داده نشود بسوي ايشان، و واگذارنده امور خود است بسوي ايشان، و معتمد بر ايشان است در هر حال، و سائل است توفيق را به ايشان از خداوند خود. پس اين است نائب و باب امام و شيعه و حجاب و مرجع از براي رعيت و حاكم در ميان خلق و هرگاه حكم كند به حكمي آن حكم از امام۷ است پس هركه رد كند بر ايشان رد بر امام۷كرده است و رد بر امام۷ رد بر خدا است و رد بر خدا به منزله شرك به خدا است.
و نيابت از براي اين شخص در همه چيز از علوم ظاهريه و باطنيه ثابت است به علت آنكه چون قابليتش مستنير شد متحمل گرديد مر آن
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۵۹ *»
ظهورات مثالي را كه از امام۷ در هويتش ملقي بود و اين ظهورات در نزد كثيف القابليه و خبيث العمل نميباشد. پس هرگاه همچو كسي به شيئي از اسرار تكلم نمايد تصديق كرده ميشود و بر او انكار كرده نميشود به علت آنكه اين شخص تكلم نمينمايد به چيزي كه مخالفت با عامه مسلمين موحدين داشته باشد و لازم نكرده است عامه مسلمين وجه مطابقه را ادراك نمايند چنانچه مولا و سيد ما حضرت قائم عجل اللّه فرجه و صلوات اللّه عليه و علي آبائه الطاهرين در وقت ظهور خبر ميدهد اصحاب خود را به كلمهاي كه جميعاً متفرق ميشوند مگر وزير آن حضرت با يازده نقيب و چون متفرق شوند و در جميع ارض جولان نمايند و ملجأي نيابند مراجعت بسوي آن حضرت۷نمايند و تسليم كنند از براي آن حضرت به علت اينكه ميدانند كه آن بزرگوار۷ معصوم است و خطا از او صادر نميشود.
پس همچنين بايد كه تسليم كني تو از براي ايشان در وقتي كه ببيني آن شيعه را كه متخلق است به اخلاق ايشان و متأدب است به آداب ايشان و مخالفت ايشان نميكند در افعال و اعمال و اقوال خود و اختيار نموده باشي او را به علامات مذكوره به علت اينكه در اين هنگام ظاهر ميشود در او آن نقطه كه مثال امام۷ است پس صادر ميشود از او اعمال و اقوال امام۷ در آن مقامي كه فرق نميباشد ميان امام و ميان او مگر آنكه او عبد رقّ امام۷است و اين نحو از تصديق و اذعان نميباشد مگر بعد از اختبارنمودن آن نائب عام را به آن علامات مذكوره و اينكه گفتيم كه چنين
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۰ *»
كسي هرگاه به شيئي از اسرار تكلم نمايد تصديق كرده ميشود و انكار كرده نميشود بر سبيل فرض مسئله بود و الا از شيعيان مخلصين ايشان هرگز ظاهر نميشود چيزي كه صراحتاً با عقول خلق مخالفت نمايد و ظاهر نميكند حكمت را از براي غير اهلش و چگونه افشاء سر ائمه: مينمايد و حال آنكه افشاء سر ايشان از اعظم فسوق و افجر فجور است.
خلاصه اين ابواب حكمشان در هر باب حكم همان ابواب مخصوصين منصوصين است و مخالفت ايشان مثل مخالفت همان ابواب است كه مخالفينشان از حد ايمان خارج شدند و داخل كفر و نفاق گرديدند. و حال مخالفين نواب در غيبت كبري حال همان مخالفين نواب است در غيبت صغري و حال ايشان نيز مثل حال شلمغانيه و حلاجيه و نميريه و شريعيه و كرخيه و امثال آنها از كفره لئام و خارجين از دين اسلام است و اين اختبار و امتحان لازال قائم و دائم است تا اينكه امر چنان شود كه حضرت اميرالمؤمنين۷ به اصبغ بن نباته فرمودند بدرستي كه فاني خواهد نمود ايشان را اختبار و امتحان تا آنكه باقي نماند از شيعه مگر مثل نمك در طعام و يا مثل سرمه در چشم و ايشانند آن كساني كه ضرر نميرساند در ايشان وقوع محنت چنانكه سابقاً مذكور شد. پس به مخالفت اين ابواب و به اعراض كردن از ايشان و سوء قول در ايشان فوج فوج از اسلام و ايمان چنان خارج ميشوند كه هرگز برنميگردند و آنچه ذكر كرديم آنست طريق واضح و راه روشن و تجارت رابح پس مسألت مينماييم از خداوند سبحانه ياري و عاقبت بخيري و تسديد و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۱ *»
تأييد را تا اينكه سلوك ننماييم مسلك اهل غوايت و گمراهي را و مسألت مينماييم هدايت و رستگاري را در بدايت و نهايت.
تذكر:پس بعد از اين واضح مينمايم از براي تو سخن را به يك كلمه به جهت واضح شدن استدلال. پس ميگويم بدرستي و تحقيق كه در «باب» هر شيء ذكر كرده نميشود مگر همان شيء و الا آن باب، باب آن شيء نخواهد بود و از همين جهت كه پيغمبر۹ باب اللّه و وجه اللّه و جناب اللّه و حجاب اللّه است ذكر غير از خدا نمينمايد و تعقل غير از خدا نميكند و در نزد او غير از خدا مذكور نميشود و دائماً در هر حال خدا در نظر او ميباشد چه در حال ايستادن و چه در حال نشستن و چه در حال ركوع و چه سجود و چه سوار بودن و چه پياده بودن و چه رفتن و چه بازگشتن در جميع حالات و صفات و نمييابي تو در نزد اين بزرگوار۹ مگر ذكر حق سبحانه و تعالي را پس به اين شناختيم كه اين بزرگوار۹ باب اللّه و حجاب اللّه است به علت اينكه باب و طريق و سبيل بسوي مقصود است و همچنين امام۷ چونكه باب پيغمبر۹ است به جميع احوال و اطوار و حركات خود ذكر پيغمبر۹ مينمايد زيرا آن جناب۹ مذكر خدا است در جميع احوال و هيچ چيز در نزد امام۷ مذكور نميشود مگر ذكر پيغمبر۹ و دائماً مقبل و متوجه و ناظر بسوي او است و تكلم كننده از او است و هركس به خدمت امام۷ حاضر شد دانست كه او باب و نائب پيغمبر۹ است و مستقل به نفس خود نيست و همچنين است هر امامي بعد از امامي و هر وليي بعد از وليي و هر ثاني و لاحقي را
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۲ *»
فراگرفته است ذكر سابق او و نميبيني در نزد لاحق مگر ذكر و وصف سابق او را. پس به اين دانستيم كه لاحق باب و حجاب سابق است.
و از اينجا دانستيم كه واجب است اينكه باب امام۷ مذكور نشود در نزد او مگر فضل امام و منتشر ننمايد مگر مناقب امام۷ را و بيان نكند مگر احكام او را و در هر حال نسبت دهد خود را بسوي ايشان و به سرّ و علانيه خود توجه نمايد بسوي ايشان و ذكر و طلب و قصد ننمايد غير ايشان را و فرورونده باشد در طاعت ايشان و اجتناب كننده باشد از معصيت ايشان و نافذ باشد در او حكم و امر ايشان عليهم صلوات اللّه الملك المنان و بالجمله هرگاه حاضر شوي در نزد باب امام۷ نمييابي در نزد او مگر وصف امام را و نعت و فضل و مناقب و شرح مقامات و فضائل و آنچه خداوند سبحانه قرار داده است از مراتب عاليه و درجات رفيعه و بيان آن چيزي كه مخفي است از مناقب او و آن چيزي كه قرار داده است خداوند سبحانه از براي امام۷. بالجمله نمييابي تو نزد او غير ذكر امامش و ميباشد حال او نسبت به امامش آنچنانكه شاعر گفته است:
| اليكم و الا لاتشدّ الركائب | و منكم و الا لاتنال الرغائب | |
| و فيكم و الا فالحديث مخلّق | و عنكم و الا فالمحدّث كاذب |
پس هرگاه بيابي تو مدعي بابيت را به طوري كه ما ذكر كرديم و ببيني چنانچه وصف كرديم به آنكه امام۷ در نزد او ظاهرتر باشد از نفس خودش پس بدان يقيناً كه او است باب امام۷ و مرجع از براي اولي الافئده و اولي الالباب.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۳ *»
و اما هرگاه ببيني كه مذكور نميشود در نزد او امام۷ مگر گاهي و يا مذكور نميشود مگر به جهت غرضي كه مرجعش بسوي نفس خودش ميباشد و هرگاه مذكور شود در نزد او چيزي از فضائل امام۷ يا انكار ميكند يا نهي ميكند از تدبر در آن و اشتغال در آنها يا ميگويد اشتغال در آنها تكليف شما نيست و شما مكلف به اينها نيستيد و فرار ميكند از ذكر ائمه: فراركردني و اعراض ميكند از ايشان اعراضكردني و اگر چنانچه بيابد حديثي يا آيهاي كه دلالت بر فروگذاري مقام ايشان نمايد او را اصل و محكم قرار ميدهد و هرچيزي كه دلالت بر علو مقام و مراتب ايشان نمايد او را متشابه قرار ميدهد و تأويل مينمايد، بدان كه او نايب امام۷ نيست بلكه او محجوب كننده و پوشاننده حق است و هرگاه احياناً چيزي از حق در پيش ايشان يافت شود حال ايشان حال آن اوعيه سوء و حال آن نواب مذموميني خواهد بود كه ايمان و عدالت در ايشان شرط نبود چنانچه سابقاً مذكور شد و به تحقيق كه ذكر كرديم از براي تو حقيقت حال را و تصريح و توضيح بيش از آنچه تفصيل دادم و بيان كردم نميتوانم نمود و اگر چيزي باقي مانده باشد، از فهم شخص زيرك عاقل تيزهوش دور نخواهد بود زيرا كه نه هرچه دانسته ميشود ميتوان گفت و نه هرچه ميشود گفت وقتش رسيده و نه هرچه وقتش رسيده اهلش حاضرند و اگر چنانچه قبل از اين وقت بود، به اين قدر هم تصريح نميكردم لكن از براي هر چيزي مدت معيني است.
پس آشكار شد از براي تو به آنچه ذكر نموديم و بيان كرديم معرفت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۴ *»
احوال فرقه محقه، و اينكه ايشان اختلاف ميكنند و اختبار كرده و به فتنه انداخته ميشوند و بهم زده ميشوند مثل بهم زده شدن دوغ در خيك تا آنكه باقي نماند از ايشان مگر قليلي كه خداوند سبحانه از ايشان خبر داده در آنجا كه فرموده و قليل من عبادي الشكور و فرموده و ما امن معه الا قليل و اين قليلين آن كساني هستند كه فتنه به ايشان ضرر نميرساند و محنت ايشان را تغيير نميدهد و ايشان مانند كوهند كه حركت نميدهد و زايل نميگرداند ايشان را بادهاي سخت و ايشانند شيعيان مخلصين و امناء ممتحنين و ابواب ممدوحين پس متمسك شو در زمان حيرت به كسي كه در نزد او است اين علامات مذكوره، هرگاه اراده نائب عام نمايي. و اگر نائب عام نخواهي رجوع كن در مسائل تكليفيه شرعيه بسوي كسي كه در او جمع باشد شرايط اجتهاد و قواعد استنباط از معرفت علوم مذكوره در كتب اصول و تحصيل نموده باشد قوه قدسيه و ملكه الهيه را از جهت تمكن رد فروع بسوي اصول به شرط اينكه از اهل بيت: معرض نباشد به اين معني كه تسليم داشته باشد از براي ايشان در جميع آن چيزي كه وارد شود بر او از فضائل و مقامات و مراتب ايشان مگر چيزي كه مناسب مقام امكان نباشد مثل قدم و استقلال و اعتزال يا افضل بودن يا مساوي بودن با رسول خدا۹ و اينكه آن مجتهد ثقه و عادل و صاحب ورع و زاهد و عابد و صاحب وقار و دائم الذكر و كثير الشكر بوده باشد پس هر وقت يافتي تو عالمي را به اين صفت او را تقليد نما در احكام فرعيه فقط و قول او حجت است در فقه و آنچه راجع به آنست. اما در
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۵ *»
ماسواي آن اعتماد و حجتي در قول و فعل و فتواي او نيست پس مبناي خود قرار بده آنچه را كه براي تو ذكر كردم و بيرون آي از حيرت و بوده باش از براي خدا شاكر و از براي نعمتهاي او ذاكر، الحمدلله رب العالمين.
پس چون وجوب اختبار و امتحان بر تو معلوم شد بدان كه اختبار نميباشد مگر به اتيان بعضي از متشابهات كه بيانش واضح است در سنت و كتاب و مذهب فرقه محقه لكن در ابتداي نظركردن اندك غموضي در آن هست مثل قول اللّه تعالي عليها تسعة عشر يعني در جهنم نوزده نفر موكلند و مثل قوله تعالي يد اللّه فوق ايديهم يعني دست خدا فوق دستهاي ايشان است و مثل قوله تعالي عفا اللّه عنك لم اذنت لهم يعني عفو كرد خدا از تو چرا اذن دادي از براي ايشان كه به جهاد نيايند و مثل قوله تعالي ليغفر لك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تأخر و امثال اين آيات از متشابهات براي اين است كه اختبار حاصل شود و اخيار از فجار تمييز يابند و اين است معني قول خداوند سبحانه كه ميفرمايد و اما الذين في قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأويله يعني و اما كساني كه در قلوب ايشان زيغ و تنگي هست متابعت مينمايند آن چيزي را كه متشابه است از قرآن، محض از براي طلب فتنه و طلب تأويل آن، پس اختبار نمودن و به فتنه انداختن باب امام۷ مردم را در زمان غيبت صغري به ذكر مناقب و فضائل آنچناني است كه في الجمله برتر است از معرفت عوام لكن دلالت دارد بر آن فضائل، صريح مذهب و قرآن و احاديث امناء اللّه الملك الديان پس هركس كه قبول كرد و تسليم نمود و گفت امام من
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۶ *»
افضل و اعلي از همه اينها است آن كس مسلم و مؤمن ممتحن است. و هركس كه انكار و استكبار نمود و شك و ريب به هم رسانيد و راضي نشد به نشر فضائل و مناقب به تمسك جستن به يك پاره از حجج ضعيفه مثل اينكه بگويد اين فضائل و مناقب از آن اسراري است كه آشكار نمودن آنها جايز نيست، آن كس از جمله خوارج و منكرين است به علت اينكه پنهاننمودن فضائل از جهت خوف از اغيار و عدم نيل ادراكات مردم است و بنابراين لازم ميآيد كه خداوند سبحانه افشاء سر نموده باشد در مثل يداللّه فوق ايديهم و امثال اين از آياتي كه عوام آنها را نميفهمند و ائمه: نيز افشاء سر نموده باشند در ادعيه و زيارات و اين منكر فضائل، به سبب پوشانيدن آنها مؤمن و عاقل بوده باشد. و هرگاه آنچه را كه عوام نفهمند سر باشد بايد كه باب تعليم و تعلم مسدود شود و طلب ازدياد علم و معرفت و تصنيف كتب و ذكر مسائل غامضه متروك گردد و اين بديهيالبطلان است. پس آشكار شد از براي تو كه اين قول و امثال اين اقوال نميباشد مگر محض تلبيس و فريفتن عوام و اين فضائل مذكور نميشود مگر به جهت وقوع اختبار و خارج نمودن اغيار بدرستي كه در اين عبرتي است از براي اوليالابصار.
سؤال: و التماس مينمايم از جناب شما اينكه ثابت نماييد آن چيزي را كه شما بر آن هستيد و نفي نماييد جميع آنچه غير او است و اينكه نفي و اثبات به ادله عقليه باشد كه او را هر عاقل ضعيفي قبول نمايد و به ادله نقليه باشد كه مأخوذ از كتاب و سنت باشد هرچند كه كتابي شود تا آنكه به
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۷ *»
يادآورنده باشد صاحبان خرد را و فائده دهنده باشد مر جمله اخوان ايمان را و اصحاب ادب را و جزا دهد به شما خداوند سبحانه در كل خير و هرگاه از جهت عدم فرصت معذور باشيد به قدر مقدور بنويسيد زيرا كه هرچه را كه بكله ادراك نتوان كرد بكله ترك كرده نميشود.
| فديتك عجّل فالقلوب مريضة | و ليس لها الاّك يا خير منيتي |
فداي تو شوم تعجيل نما كه قلوب مريض است و به جز جناب تو طبيبي ندارد اي بهترين آرزوهاي من و اين حقير انشاءاللّه از جمله مؤمنين است لكن ذكر نمودنش اينها را مثل قول خداوند سبحانه و تعالي است كه فرموده اولم تؤمن قال بلي ولكن ليطمئن قلبي و قول موسي۷ كه عرض نمود رب ارني انظر اليك قال لن تراني ولكن انظر الي الجبل و احسان نماييد چنانچه حق سبحانه و تعالي به شما احسان نموده است.
جواب: اما از اعتقادي كه ما بر آن هستيم آن چيزي است كه جميع موحدين اثناعشريه از مؤمنين ممتحنين ايشان بر آن اعتقاد هستند.
اما در توحيد اعتقاد ما اين است كه خداوند سبحانه واحد است در ذات خود و شريكي نيست از براي او نه در قدم و نه در وجوب و نه در وجود و توحيد ذاتي او سبحانه عين ذات او است و او سبحانه واحد است در صفات خود به اين معني كه شريكي نيست از براي او سبحانه در صفتي از صفات او نه در علم و نه در قدرت و نه در حيات و نه در سمع و نه در بصر و نه در ساير صفات ذاتيه او سبحانه و صفات او سبحانه عين ذات او است بلا فرق بههيچ حالي از احوال پس علم او سبحانه ذات او است و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۸ *»
همچنين قدرت و سمع و بصر و حيات او سبحانه عين ذات او است بلافرق نه در معني و نه در مفهوم و نه در مصداق و او سبحانه احدي المعني است به اين معني كه كثرتي نيست در ذات او و نه در صفات او، ميداند به آن چيزي كه ميشنود و ميشنود به آن چيزي كه ميبيند و ميبيند به آن چيزي كه قادر است بر او بدون اختلاف جهت و جهتي و كيف و كيفي و حيث و حيثي.
و ما اعتقاد داريم به اينكه خداوند سبحانه عالم است به هرچيزي از كليات و جزئيات و ذاتيات و عرضيات و مجردات و ماديات و علويات و سفليات و هر شيئي و هيچ مخفي نميماند از علم خداوند مثقال ذرهاي نه در زمين و نه در آسمان و علم او با خلق و پيش از خلق و بعد از خلق يكسان است و اختلافي در آن نميباشد و تغيير و تبديل و تجديد و اختلاف در علم او سبحانه راه نمييابد و مراد از علم حادث مخلوقات او سبحانه است مثل لوح و قلم و امام و قرآن پس هروقت كه بگويي امام۷ ظرف علم خدا است چنانچه كليني در كتاب كافي بابي عنوان كرده است بر اينكه از براي خدا دو علم است يك علمي است كه تعليم نموده است او را به اولياء خود و يك علمي كه برگزيده است او را به علم غيب در نزد خود قطعاً مراد از اين علم غير علم ذاتي است به علت اينكه محال است به ضرورت اسلام كه ائمه:ظروف علم ذاتي بوده باشند پس واجب است اين علم غير ذات خداوند سبحانه بوده باشد و هر چيزي كه غير از ذات خداوند است حادث و مخلوق ميباشد وليكن او سبحانه خلقي از
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۶۹ *»
مخلوقات خود را علم از براي خود ناميده و اين است مراد از علم حادث نه آنكه خداوند سبحانه نميدانست پس دانا شد.
و اعتقاد داريم كه صفت بر دو قسم است صفت ذاتيه و صفت فعليه صفت ذاتيه عين ذات او سبحانه ميباشد و صفت ذاتيه آن چيزي است كه او را ثابت نمايي از براي خداوند سبحانه نه ضد او را چنانچه ميگويي كه خدا عالم است و نميگويي كه خدا جاهل است و ميگويي كه بينا است و نميگويي اعمي است و ميگويي شنوا است و نميگويي كر است و ميگويي زنده است و نميگويي مرده است و اما صفت فعلي آن چيزي است كه ثابت كني او را از براي خدا و نفي كني همان را از خدا و وصف كني او را سبحانه به آن و به ضد آن چنانچه ميگويي ميخواهد و نميخواهد و زنده ميكند و ميميراند و عطا ميكند و منع ميفرمايد و نجات ميدهد و هلاك ميكند و تفضل مينمايد و انتقام ميكشد و خلق ميكند و خلق نميكند و روزي ميدهد و روزي نميدهد و امثال اينها از صفاتي كه ثابت مينمايي از براي او و نفي ميكني از او سبحانه پس اگر اين صفات ذاتيه باشند لازم ميآيد تغيير و انعدام از براي ذات او سبحانه و تعالي به علت اينكه صفت ذاتيه عين ذات اقدس او جل و علا ميباشد و به ثبوت آنها ذات ثابت ميشود و به انتفاء آنها ذات منتفي ميگردد و مثبت و منفي و موجود و معدوم واجب و قديم نميتواند شد.
و اعتقاد داريم اينكه او سبحانه واحد است در افعال خود به اين معني كه براي او شريكي در افعالش نميباشد و احدي با او در فعل او مشاركت
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۰ *»
نمينمايد و وزيري از براي او نيست و او را احدي اعانت نمينمايد و محتاج بسوي احدي نيست در احداث خلقي از مخلوقات خود و مدخليت نداده است احدي را در احداث مصنوعات خود بلكه او سبحانه متفرد است در خلق و رزق و حيوة دادن و ميرانيدن و منع و عطافرمودن و او فاعل است وحده و مشاركت و موازرت نمينمايد او را احدي و تفويض نفرموده است امر خود را بسوي خلقي از مخلوقات خود پس هركس اعتقاد نمايد به اينكه محمد و علي و ائمه: همگي يا يكي از ايشان خالق يا رازق يا محيي يا مميت به استقلال يابه شركت با خدا يا به واگذاشته شدن امر بسوي ايشان ـ مثل موكلي كه امر خود را واگذارد بسوي وكيل خود يا مثل مولايي كه عبد خود را ولايت دهد در اتيان فعلي از افعال ـ بدرستي كه در نزد ما چنين كسي كافر است به كفر جاهليت اولي. و همچنين كافر است كسيكه قائل شود به مدخليت ملائكه يا نجوم يا كواكب در احداث شيئي از اشياء و موجودي از موجودات.
ولكن خداوند سبحانه و تعالي عالم را عالم اسباب قرار داده و امتناع نموده است از اينكه جاري نمايد فعلي از افعال خود را مگر به اسباب و او سبحانه قرار داده است بعضي از چيزها را سبب از براي بعضي ديگر مثل اينكه باران را سبب قرار داده است از براي زرع و طعام و شراب را از براي حفظ بدن و رحم را از براي تربيت ولد و قرار داده است پدر و مادر را از اسباب خلق و تكون فرزند در اين دنيا و همچنين جميع اشياء را به روابط و علل و معلولات و به تحقيق كه قرار داده است محمد و آل محمد
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۱ *»
صلوات اللّه عليهم اجمعين را سبب اعظم در وجود اين عالم چنانكه ملائكه مدبرات و مقسمات و حافظات و معقبات امثال ايشان صلوات اللّه عليهماند در تصرفات خودشان.
و اعتقاد داريم به اينكه او سبحانه واحد و يكتا است در پرستيده شدن و اينكه او است معبود يكتا و جايز نيست از براي احدي كه قصد نمايد غير او سبحانه و تعالي را در عبادت او و هركسي چنين كاري از روي اعتقاد نمايد كافر است مانند آن بت پرستاني كه عبادت بتان كردند براي تقربجستن بسوي خدا و اگر از روي اعتقاد نباشد فسق است و سبب بطلان عمل ميشود مثل اهل ريايي كه عبادت كنند و ملحوظشان غير خداوند سبحانه بوده باشد.
و همچنين است هرگاه كسي در عبادت خدا توجه به يكي از ائمه: نمايد عبادتش صحيح نيست و به حالي از احوال و به طوري از اطوار عبادتش قبول كرده نميشود.
و همچنين هرگاه كسي اعتقاد نمايد كه ضمائر قرآنيه كه مرجعش بسوي خداوند سبحانه است بسوي اميرالمؤمنين يا يكي از ائمه: راجع ميشود اين چنين كسي ضال و مضل و مفتري و كافر است پس هركسي كه گمان كند و بگويد كه ضمير اياك نعبد و اياك نستعين يا ساير خطابات الهيه كه در قرآن يا غير قرآن است اراده كرده ميشود به آنها احدي از خلق خصوصاً اميرالمؤمنين۷، تماماً حرف واهي و قول زور است. و همچنين هركسي كه بگويد مراد از قل هو اللّه احد الي آخرها اميرالمؤمنين۷
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۲ *»
است او كافر به خداوند عظيم است و هرچه از اين قرار بوده باشد كلاً افترا و زور و كذب و تلبيس است.
و اما اعتقاد ما در نبوت اين است كه انبياء: كلاً مبعوثند از جانب پروردگار و طيب و طاهر و معصومند به حيثي كه گناهي از ايشان صادر نشود و عيبي از ايشان بروز ننمايد و خداوند علام الغيوب خود متولي عصمت و تطهير ايشان ميباشد. و اعتقاد ما اين است كه پنج نفر از ايشان اولوالعزمند و ايشان نوح و ابراهيم و موسي و عيسي و محمد صلي اللّه عليه و آله و عليهم اجمعين ميباشند و شش نفر از ايشان صاحب شريعتند كه يكي از ايشان حضرت آدم۷ با پنج نفر مذكوره: و اينكه پنج شريعت منسوخ است و شريعت ششمي هرگز نسخ كرده نميشود و آن شرايع كلاً مقدمه از براي شريعت آن جناب۹ بودهاند چنانچه مراتب پنجگانه كه نطفه و علقه و مضغه و عظام و اكتساء لحمند مقدمهاند از براي ظهور جسم اعتدالي كه حامل روح است و اينكه پيغمبر ما۹ سيد اولين و آخرين است و اينكه او۹ بهترين خلق خدا است و اينكه آن جناب۹ اول مخلوقي است كه خلق كرده است او را خداوند سبحانه و اول حادثي است كه موجود كرده است او را خداوند سبحانه تعالي و سبقت نگرفته است او را در وجود سبقت گيرندهاي و ملحق نميشود به او در فضل ملحق شوندهاي و طمع نميكند در او ادراك كنندهاي و اينكه آن جناب۹ را خلق نمود خداوند سبحانه قبل از خلق و قبل از كون و مكان و قبل از زمان و قبل از ابتداع و اختراع پس اقامه نمود آن جناب۹ را
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۳ *»
ظلّي و نوري در حجاب قدرت خود و بعد از آن فرو برد او را در دوازده دريا و نگه داشت او را در هر دريا مدتي معينه و بعد از شناوري در آن درياهاي دوازدهگانه فروبرد او را در بيست درياي ديگر و نگه داشت آن جناب۹ را در آن درياها هريك به قدري كه ميخواست و بعد از آن فرو چكانيد از آن بزرگوار صد و بيست و چهار هزار قطره و از هر قطرهاي از آن، حقيقتِ نبيي از انبياء خود را خلق نمود پس روح انبياء ظهور به هم رسانيد و از ظهور آن ارواح، اوصيا را خلق نمود.
و اعتقاد داريم به اينكه پيغمبر۹ معجزات و آيات چندي آورد كه باقي است آن معجزات به بقاء نبوت آن جناب۹ و نبوت آن جناب ابداً منقطع نخواهد شد و از جمله معجزات آن سرور شق القمر است و منقلب ساختن عصا به اژدر و به معراج رفتن بدرستي كه آن جناب۹ عروج نمود به جسم شريف خود بلكه به بشريت خود بلكه به كثافت بشريت و جامهها و كفش خود بسوي آسمانها و كرسي و عرش و از هم دريد حجب و سرادقات عرش را و هركسي كه اعتقاد كند و بگويد كه آن حضرت۹ عروج نموده است به جسم مثالي يا به روح يا به جسم غير جسم دنياوي به تحقيق كه دروغ گفته و افترا بسته و از راه به در رفته و گمراه گشته و از جمله زيانكاران آنچناني است كه باطل نموده است سعي خود را در حيات دنيا.
و اما در ولايت اعتقاد ما اين است كه چون هر نبيي كه منقضي شد ايام او و به انتها رسيد حيوة او تعيين نمود از براي خود از جانب خداوند
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۴ *»
سبحانه وصيي كه قائم مقام او بوده باشد و اقامه امر او در ميان رعيتش نمايد و به عدالت در ميان ايشان حكم كند لهذا جناب رسول۹ وصيت فرمود بسوي اميرالمؤمنين۷ و او را خليفه خود گردانيد بر امت خود در روز غدير خم و امر فرمود كه مردم سلام كنند بر آن جناب به اميرالمؤمنيني. و اعتقاد داريم به اينكه خداوند سبحانه قرار داده است امامت را كلمه باقيه در نسل اميرالمؤمنين عليه و: و در دولت پيغمبر۹ دنيا باقي نماند مگر آنكه در او امامي از ذريه اميرالمؤمنين۷ بوده باشد و دوام دنيا به دوام ايشان است و اضمحلال و فسادش به انتقال ايشان است و به ايشان باقي است و مستمد از ايشان است و ايشانند حامل عطاي خداوند آن عطا كه از او خبر داده است كلاً نمدّ هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربك و ماكان عطاء ربك محظوراً.
و اعتقاد داريم به اينكه رسول خدا و ائمه هدي صلوات اللّه عليهم اجمعين از نور و طينت و رتبه واحده ميباشند مگر اينكه از براي رسولاللّه فضيلت سابقيت ميباشد مثل فضل قلب بر ساير اعضا و جوارح و بعد از آن، حضرت اميرالمؤمنين و بعد از آن امام حسن۷ و بعد از آن امام حسين۷ و بعد از آن حضرت قائم عجل اللّه فرجه و بعد از آن هشت امام ديگر صلوات اللّه عليهم اجمعين و بعد از ايشان جناب فاطمه زهرا۳ اما فضليت رسولاللّه ثابت و معلوم است به ضرورت دين و اما فضيلت حضرت اميرالمؤمنين و حسنين: از جهت قول رسولاللّه۹ است كه فرمودند الحسن و الحسين سيدا شباب اهل الجنة و ابوهما خير
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۵ *»
منهما و اما فضيلت جناب قائم عجل اللّه فرجه از جهت قول رسولاللّه۹ است كه فرمودند تاسعهم قائمهم افضلهم نهم ايشان قائم ايشان و افضل ايشان است و اما بودن جناب فاطمه۳ بعد از همه ايشان به علت مقام ذكوريت و انوثيت است در هر مقامي به حسب همان مقام ولكن جناب فاطمه۳ افضل از جميع انبياء و رسل و جميع خلق است مگر از ائمه اثني عشر صلوات اللّه عليهم لكن آن صديقه طاهره از ايشان و يكي از ايشان است چنانكه خداوند سبحانه ميفرمايد كلاّ و القمر ٭ و الليل اذ ادبر ٭ و الصبح اذا اسفر ٭ انها لاحدي الكبر ٭ نذيراً للبشر يعني باز ايستيد اي منكرين ولايت كه قسم به قمر و شب در هنگام منقضي شدن و صبح در هنگام روشن شدن كه او يكي از آن بزرگان است يعني جناب فاطمه۳ يكي از ائمه صلوات اللّه عليهم اجمعين است و آن معصومه نذير است از براي بشر.
و اعتقاد داريم در باره ائمه: كه مبعوثند بر تمام مكلفين از هر چيزي كه صحيح است بر او تكليف واقع شود هركه باشد و هرچه باشد و به هرجا كه رسد و ايشانند حجج خدا بر خلق و تفويض نفرموده است خداوند سبحانه امر خلق را بسوي ايشان بلكه ايشان بندگاني هستند اكرام كرده شده كه سبقت نميگيرند او را به قول و ايشان به امر او سبحانه عمل ميكنند و ميداند خداوند سبحانه آنچه بين ايدي و خلف ايشان است و شفاعت نميكنند مگر از براي كسي كه پسنديده شده باشد دين او و ايشان سلام اللّه عليهم از خوف او لرزانند و هركسي از ايشان بگويد كه من
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۶ *»
خدايي هستم غير از خداوند سبحانه جل و علا جزا ميدهد او را خداوند سبحانه جهنم و كسي كه در ايشان غلو كند به اين معني كه ادعا كند در ايشان استقلال يا شراكت با خداوند سبحانه يا به مفوض شدن اموري بسوي ايشان و معزول بودن خداوند سبحانه يا اعتقاد كند كه ايشان افضلند از جناب رسولاللّه۹ يا مساوي با اويند در جميع احوال و چنين گمان كند كه پيغمبر۹ مربي ايشان نيست چنين كسي كافر است به خداوند سبحانه و اعتقاد ما اينست كه هركس پست كند ايشان را از آن مرتبهاي كه خدا از براي ايشان قرار داده و انكار فضل ايشان نمايد و احدي از مخلوقين را در فضيلت و كرامتي اولي از ايشان داند يا مساوي كند با ايشان غير ايشان را چنين كسي ملعون است و منافق و خارج از مذهب و طريقه اهل حق است.
و اعتقاد داريم به اينكه جناب سيدالشهداء حضرت امام حسين۷ فرزند ارجمند جناب اميرالمؤمنين۸ كشته شد در حالتي كه مظلوم و سعيد و شهيد بود از جهت مصالح و اموري كه محكم شده بود قواعد آن در عالم ذر اول بر آن طوري كه تفصيل دادهام و شرح نمودهام در اسرار الشهاده و هركس ادعا كند كه آن بزرگوار شهيد نشده لكن بر مردم مشتبه شده آن كس كافر و ملعون است و رجس و نجس است و خدا با او تكلم نميكند در روز قيامت و تزكيهاش نمينمايد و از براي او عذابي بزرگ مهيا فرموده به علت آنكه اين كس تكذيب كننده خدا و رسول خدا و اميرالمؤمنين و ساير ائمه صلوات اللّه عليهم اجمعين ميباشد.
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۷ *»
و اما در معاد اعتقاد ما اين است كه خداوند سبحانه محشور ميگرداند اجساد و ارواح را و قرار ميدهد ارواح را در همين اجساد دنيويه موجوده مرئيه محسوسه ملموسه و مبعوث ميگرداند همين اجساد را در روز قيامت و ثواب و عقاب را بر همين جسد جاري مينمايد و هركس اعتقاد كند كه بدن دنياوي موجود در دنيا مبعوث نميشود در روز قيامت آن كس كافر و ملعون و مردود است بلكه محشور شونده در قيامت همين بدن دنياوي است لكن بر صور و هيئات مختلفه از حسن و قبح و غير اينها پس محشور ميشود در روز قيامت و بازداشته ميشوند در تحت منبر جناب رسول خدا۹ و ميايستند بر صراط در نزد ميزان و ساير مواقف تا آنكه بازگشت امرشان به نعيم شود يا به جحيم پناه ميبريم به خدا از جحيم و عذاب و نكال.
و اعتقاد داريم در باره علما و مجتهدين و اصحاب ماضين و مرضيين ما از اهل غيبت صغري و از ابتداي غيبت كبري تا منتهي زمان ما مثل مفيد و علم الهدي و شيخ طوسي و شيخ طبرسي و ابنطاووس و محقق و علامه و ابنالبرّاج و شهيدين و ساير علما و فقهاي ما رضواناللّه عليهم كه ايشانند اساطين دين و حكام بر مؤمنين و اينكه طاعت ايشان واجب است بر مقلدين ايشان و معذور نيستند بر ترك تقليد و بر جاهل واجب است كه از عالم سؤال كند و معالم دين خود را از او اخذ كند و بر او اعتماد نمايد و الاّ علم عالم باطل و سعيش غير مشكور خواهد شد بدرستي كه دانستيم ما در كيفيت استنباط احكام شرعيه فرعيه از ادله شرعيه تفصيليه آن چيزي را كه
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۸ *»
بر او هستند اصحاب مجتهدين ما بر نهج مقرره در كتب اصوليه واين است آن چيزي كه ما بر او هستيم و اين است طريقه ما و هركسي كه انكار كند اين طريقه را بيرون است از دين و تكذيب كننده است آن چيزي را كه آورده است سيدالمرسلين عليه و آله صلوات المصلّين ابدالابدين و دهرالداهرين.
و اما قول شما ادام اللّه تسديدكم اينكه ثابت نماييد آن چيزي را كه شما بر آن هستيد و نفي فرماييد جميع ماعداي آن را جوابش اين است كه آن چيزي كه ما بر آن هستيم همان اشيائي است كه مذكور نموديم و اثبات آنها معلوم است به ضرورت دين و انكار شيئي از آن اشياء مذكوره يا انكار ضروري دين است يا انكار لازم ضروري دين و اما نفي جميع ماعداي آن چيزي كه ما بر او هستيم از آن امور و عقايد كه ذكر كرديم شكي نيست كه ماعداي آنها كفر است و نيست بعد از حق مگر ضلالت بدرستي كه آن كسي كه ما را مخالفت ميكند اگر عقايدي را كه ذكر نموديم باطل ميداند شكي نيست كه او كافر است به خداوند و تكذيب كننده به اين دين است و اگر مصدق است به اين عقايد پس چه مخالفتي است او را با ما و چه نزاعي است در بين ما و هرگاه بگويند كه دروغ گويي در اين دعوي و قلب تو مخالف است با لسان تو ميگوييم كه اين تكذيب قول خدا است كه ميفرمايد و لا تقولوا لمن القي اليكم السلام لست مؤمنا يعني نگوييد از براي كسي كه القاي اسلام بسوي شما نمايد تو مؤمن نيستي.
و بعد از آن ميگوييم كه اين جماعت گمان ميكنند كه ديدهاند از ما و
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۷۹ *»
از شيخ ما اعلياللّهمقامه عباراتي كه منافي با اين عقايد مذكوره ميباشد و حال آنكه در نزد ايشان به ضرورت اسلام ثابت است كه ظاهر عبارات را اگر تصديق نكند قائل آنها و قصد نموده باشد از آن عبارات يكي از معاني حقه را كه اهل علم و فن اين معني را از آن عبارات ميفهمند واجب است تصديق او و جايز نيست تكذيب او به علت آنكه مراد متكلم از بيان خودش دانسته ميشود و كلام وسيلهاي است از براي كسي كه ادراك حضور ننمايد پس هرگاه صاحبكلام حاضر شد و بيان مراد خود نمود واجب است تصديق او و جايز نيست تكذيب او و قول به اينكه اين مراد تو نيست و من اعلمم به مراد تو از تو، از سخيفترين اقوال و شنيعترين افعال است بلكه خروج از ضرورت اسلام و تكذيب آن چيزي است كه پيغمبر آخرالزمان آوردهاند و اين جماعت هرگاه انكار نمايند عدم معارضه ظاهر را با نص و اينكه نص در هر كلامي بيان مراد متكلم است و اينكه هرگاه شخصي بنويسد و آن را تفسير كند به هر طريق كه ميخواهد از آن چيزي كه لفظ آن را ميرساند و بگويد كه معناي ظاهر مرادم نيست قبول كرده ميشود از او و گفته نميشود به او كه من به مراد تو از تو اعلم ميباشم به خصوص در وقتي كه جاري شده باشد آن كلام بر اصطلاحات چندي كه نشناسد آنها را مگر اهل آنها (پس اگر اين امور را انكار نمايند) فعلي الاسلام السلام و بنابراين هرگز چوبي در اسلام سبز نخواهد شد و عمودي از براي دين بپاداشته نخواهد شد و شكي در اين نيست كه انكار آن چيزي كه ما ذكر كرديم كفر است. و هرگاه انكار اين نمينمايند لكن در
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۸۰ *»
امر ما اين قاعده را جاري نميسازند شكي نيست در اينكه اين فسق است مثل كسي كه نماز را واجب بداند و نماز نكند فياللّه عجب است از مردماني كه خوانده است ايشان را شهوات نفسانيه و مكايد شيطانيه بسوي اينكه واقع ساختند نفس خود را در يكي از دو محذور (يعني كفر يا فسق) و شق ثالثي در ميان نيست و به اندك توهمي تشييع فاحشه نمودند در مؤمنين و از براي ايشان است عذاب اليم در دنيا و آخرت و خداوند سبحانه فرموده است الذين يرمون المحصنات المؤمنات الغافلات لعنوا في الدنيا و الاخرة يعني آنچنان كساني كه به زنا نسبت ميدهند زنهاي مؤمنه را كه غافلند لعن كرده شدند در دنيا و آخرت و شكي نيست در اينكه مؤمن گراميتر است در نزد خدا از مؤمنه و نسبت دادن به كفر و غلو و تصوف اعظم است از نسبت دادن به زنا پس نظر كن چه ميبيني در اين حال و به تحقيق كه شرح كردم اين مسئله را و تفصيل دادم و بيان نمودم و واضح گردانيدم هرچه در اين مسئله بود و جواب دادم از جميع آن چيزي كه ممكن بود از براي ايشان كه تمسك به او جويند به اكمل تفصيل و اوضح تبيين در رساله مسمي به دليل المتحيرين در جواب مسئلهاي كه از بندر ابوشهر از ما سؤال كرده بودند بدرستي كه در آن رساله هست چيزي كه شفا دهد مريض را و سيراب كند تشنه را پس طلب اين رساله نما و در آن نظر كن به ديده انصاف و اجتناب كن از عادت جور و اعتساف و تمسك جوي به آن و عمل به مدلول آن نما به قدر استطاعت بخدا قسم كه آن رساله حق است آنچنان حقي كه شايبه باطل در او راه ندارد هرگاه اراده
«* ترجمه رساله مبارکه الحجةالبالغة صفحه ۱۸۱ *»
رسيدن به حق داشته باشي و نيست توفيق من مگر به خدا و بر او است توكل من و بسوي او است بازگشت من و ان افتريته فعلي اجرامي و انا بريء مماتجرمون.
و صلّي الله علي محمد و آله الطاهرين
فارغ شد از املاء اين كتاب منشي آن در پانزدهم شهر ربيعالاول
از سنه هزار و دويست و پنجاه و هشت از هجرت نبوي۹.
٭ ٭ ٭ ٭ ٭ ٭ ٭
فارغ شد از ترجمه اين كتاب مترجم آن در روز يكشنبه
دوازدهم شهر شوالالمكرم در ارض اقدس امام
ثامن ضامن عليه سلام الملك المهيمن
در سنه هزار و دويست و هشتاد
و نه از هجرت نبوي۹.